Bernardine Evaristo en Michaela Coel publiceerden bijna gelijktijdig een manifest. Bij Evaristo heet het Geef nooit op. Een manifest, bij Coel Misfits. Een persoonlijk manifest. De boeken vertonen meer dan één parallel.
Vandaag zijn beide vrouwen gevierde makers. Evaristo mocht in 2019 de Booker Prize in ontvangst nemen voor haar roman Meisje, vrouw, anders. Het was een gedeelde podiumplaats met Margaret Atwoord - in haar manifest schrijft Evaristo daarover: 'Twee vrouwen, twee kleuren, twee landen, twee generaties (…) Het was een historisch moment voor de literatuur en de vrouwenbeweging.' En Coel kreeg voor haar intense tv-serie I may destroy you zeer terecht een Emmy. Maar allebei moesten ze knokken voor de plek die ze nu innemen. Twee creatieve zwarte vrouwen van twee verschillende generaties. Op bijna dertig jaar tijd is er veel veranderd, maar veel ook niet.
Even zwart als wit
Het boek van Michaela Coel (1987) is een herwerking van de prestigieuze MacTaggart Lecture die ze in 2018 gaf op het Edinburgh TV Festival. Coel was nog maar de vijfde vrouw en de allereerste persoon van kleur die de eer te beurt viel.
Bernardine Evaristo (1959) vertelt haar levensverhaal en haar 'coming of age' als schrijver in een boek dat meer weg heeft van een memoir dan van een manifest. Zelf noemt ze Geef nooit op dan ook een 'autobiografische meditatie over mijn leven', of nog: 'één groot zelfonderzoek'. Ze verdeelde het boek in zeven hoofdstukken, waarin ze vertelt over haar kindertijd, familie en afkomst, over de vele appartementen en huizen in Londen die ze bewoonde, de 'vrouwen en mannen die kwamen en gingen', drama en politiek, haar literaire stijl en invloeden, en 'het zelf': haar ambitie, transformatie, activisme.
Geef nooit op is inderdaad een kritisch zelfonderzoek, en geestig bovendien. Zo vertelt Evaristo dat haar moeder hen opvoedde tot individuen, en geen conformisten. 'Zodra we inderdaad allemaal individuen werden, kreeg mijn moeder daar spijt van, omdat we nu en dan vrij onhandelbaar waren.'
Opvallend is hoe vaak de levens van Evaristo en Coel gelijklopen, ook al zit er bijna drie decennia tussen. Allebei groeiden ze op in Londen, begonnen ze als dichter en zetten ze hun eerste artistieke stapjes in het theater. En allebei botsten ze meer dan eens op racisme en uitsluiting. Evaristo heeft een katholieke Britse moeder en een vader die in 1949 van Nigeria naar Londen immigreerde. Coels ouders komen allebei uit Ghana. Ze groeide op bij haar alleenstaande moeder. Beide schrijfsters waren meestal het enige kind van kleur in hun klas. En toen Coel in 2009 werd aangenomen op de Guildhall School of Drama, dertig jaar nadat Evaristo daar was afgewezen, was ze de eerste zwarte vrouw in vijf jaar die er ging studeren.
Evaristo kreeg zelfs in haar eigen familie te maken met discriminatie. Toen haar Britse moeder trouwde met haar Nigeriaanse vader, werd dat beschouwd 'als het ergste wat mijn moeders familie kon overkomen'. Qua afkomst is Evaristo even zwart als wit, maar, schrijft ze 'als mensen naar mij kijken zien ze mijn vader en niet mijn moeder. Het feit dat ik geen witte identiteit kan claimen (mocht ik dat willen, wat niet zo is) is intrinsiek irrationeel en toont eens te meer aan dat het hele idee van ras absurd is.'
Misfits
Evaristo groeide op in een politiek huishouden, beide ouders waren geëngageerd. Het is dus niet toevallig dat ze zich in haar jeugd 'onbewust aangetrokken voelde tot mensen die anders waren'. Iets gelijkaardigs lezen we bij Coel. Haar hele boek is een ode aan 'misfits', volgens haar definitie mensen die anders naar het leven kijken, en die ook anders bekeken wórden. 'Al mijn vrienden waren misfits', schrijft ze. 'Een enorme bende commercieel onaantrekkelijke, mooie misfits die de mainstream wereld onaantrekkelijk vonden.'
Bij Evaristo klinkt het: 'Ik was op mijn negentiende al vastbesloten om een alternatief leven te leiden. Ik was in een onconventioneel huishouden opgegroeid en had geleerd mijn outsiderstatus met trots te dragen. Ik voelde me buitenspel gezet door de witte meerderheidscultuur in mijn land, die ik op mijn beurt wilde afwijzen. Als je niet met mij wilt spelen, wil ik ook niet met jou spelen.' Ze richtte het Theatre of Black Women, 'onze manier om onze eigen weg te banen en de stemmen van zwarte vrouwen hoorbaar te maken in het theater'.
Beide vrouwen benadrukken hoe moeilijk de weg naar het kunstenaarschap was. Coel gebruikt daarvoor de metafoor van de ladder: ze schrijft over 'de veerkracht die ontstaat als je geen vangnet hebt en een ladder moet beklimmen zonder vaste grond onder je voeten. En dan waren alle ladders die we hadden ook nog eens gammel.'
Maar Coel en Evaristo hebben een verschillend idee over hoe je moet omgaan met die gammele ladders. Evaristo beschrijft haar persoonlijke en artistieke parcours, legt uit hoe belangrijk zelfreflectie is, toont aan hoe ze steeds doorzette en bijleerde. Haar boodschap zit al vervat in de titel van haar boek: Geef nooit op.
Coel wil nog een stapje verder gaan en ook het discriminerende systeem aan diggelen slaan. Misfits worden geprezen als belangrijke nieuwe stemmen, schrijft ze, maar pas wanneer ze al succesvol zijn. Niemand probeert de weg voor hen te effenen. Haar boek is een heuse aanklacht tegen de tv-industrie: 'Ik kan niet helpen ze dit huis binnen te halen als hier nog steeds deuren zijn die zij niet kunnen openen. Ik voel me dan medeplichtig. Het enige wat ik kan doen, is transparant zijn over mijn ervaringen, want transparantie helpt.'
Transparantie is in ieder geval wat zowel Geef nooit op als Misfits biedt. De inhoud van beide boeken is interessant en belangrijk, maar de literaire kwaliteit verschilt. In I may destroy you toont Coel dat ze narratief ijzersterk is, maar schrijven voor tv is iets anders dan een boek schrijven. Evaristo heeft natuurlijk meer ervaring als auteur. De stijl in Geef nooit op is minder lyrisch-poëtisch dan die van Meisje, vrouw, anders, maar zelfs dan merk je aan alles dat ze haar vak tot in de puntjes beheerst. 'Schrijven werd een kamer voor mezelf; schrijven werd mijn permanente thuis.' Wat deze boeken in ieder geval terecht duidelijk maken, is dat schrijven ieders permanente thuis moet kunnen zijn.
MICHAELA COEL Misfits. Een persoonlijk manifest. Vertaald door Nisrine Mbarki, De Geus, 116 blz., 17,50 €.
BERNARDINE EVARISTO Geef nooit op. Een manifest. Vertaald door Inge Pieters, De Geus, 240 blz., 20 € (e-boek 12,99 €).
Verberg tekst
