In zijn roman Vermogen (Trust) lijkt de Amerikaanse schrijver Hernan Diaz (1973) zich te bedienen van een narratieve klassieker: hij vertelt hetzelfde verhaal vanuit uiteenlopende perspectieven, waarbij elke versie de vorige in een nieuw licht plaatst. Spanning en verwarring zijn het gevolg, maar na de laatste versie kun je als lezer opmaken wat er werkelijk is gebeurd. Toch? Nou, bij Diaz staat dat te bezien.
Vermogen is opgebouwd uit vier delen. Het eerste wordt gepresenteerd als een in 1938 verschenen roman van ene Harold Vanner, getiteld 'Effecten'('Bonds'). Het boek vertelt het verhaal van Benjamin Rask, telg uit een welgesteld geslacht van tabakshandelaren. Wanneer Rask het familiebedrijf erft, verkoopt hij de boel en betreedt hij de wereld van high finance. Virtuoos jonglerend met het rijke arsenaal van al dan niet schimmige financiële producten dat de markt te bieden heeft, weet hij in de late 19de en vroege 20ste eeuw in relatief korte tijd een onvoorstelbaar kapitaal bijeen te garen.
Waar de beurskrach van 1929 veel collega-financiers aan de rand van de afgrond brengt of er zelfs in doet storten, blijkt Rask het crashen van de markt te hebben voorzien, zich te hebben ingedekt en er zelfs rijker uit tevoorschijn te komen.
Dat succes heeft nadelen. Er zijn mensen die denken dat Rask niet alleen van de krach heeft geprofiteerd, maar hem persoonlijk heeft veroorzaakt. Al snel wordt hij het zwarte schaap van de New Yorkse samenleving. Vooral zijn vrouw Helen gaat hieronder gebukt. Zij heeft zich altijd als cultuurliefhebber, mecenas en filantroop geprofileerd, maar wordt van de ene op de andere dag gemeden. Niemand verschijnt meer op haar soirees. De grote cellist Pablo Casals, die een recital zou komen geven, verontschuldigt zich.
Dan openbaart zich bij Helen de geestesziekte waaraan ook haar vader op latere leeftijd leed. Rask brengt haar over naar een Zwitserse kliniek, waar zich zaken afspelen waar we hier verder niet op ingaan. In de periode die volgt blijft Rask actief op de financiële markt, maar is hij volgens collega's zijn fingerspitzengefühl kwijt.
Deel 2 van Vermogen heet 'Mijn leven' en is geschreven door Andrew Bevel. Al snel wordt duidelijk dat hier in autobiografische vorm het verhaal van Benjamin Rask en zijn vrouw (hier Mildred geheten) wordt herverteld. Dat verhaal staat nog in de steigers: het manuscript staat vol aantekeningen als 'Hier enkele anekdotes', 'Meer over Mildreds karakter', 'Was de eerste die het zag aankomen en ernaar handelde' en 'Kort, waardig verslag van Mildreds snelle verslechtering'.
Weinig verrassend geeft 'Mijn leven' een totaal andere draai aan de gebeurtenissen die in 'Effecten' zijn beschreven. Hier is Benjamin Rask/Andrew Bevel geen meedogenloze geldwolf, maar iemand die via zijn eigenbelang juist de maatschappij wil dienen. 'Onze rijkdom is het bewijs van onze goede daden.' Ook het lot van Helen/Mildred is in deze versie van de gebeurtenissen nadrukkelijk anders.
Echt gloriëren gaat Diaz' roman in het derde en langste deel, 'Een gedenkschrift, herinnerd'. Hierin komt de van afkomst Italiaanse schrijver en journalist Ida Partenza aan het woord. We bevinden ons in de late 20ste eeuw en het huis van Andrew Bevel is een museum geworden, waar Partenza onderzoek doet naar met name Mildred Bevel, die altijd een wat schimmige figuur is gebleven. In het boek van Harold Vanner wordt gesproken van haar dagboeken, maar die zijn nooit gevonden.
Via terugblikken wordt duidelijk dat Partenza destijds de ghostwriter was van Andrew Bevels autobiografie, die bedoeld was om hem van alle blaam te zuiveren en te presenteren als een rechtschapen en onbaatzuchtig maar onbegrepen mens. Een interessante rol in dit deel speelt ook Partenza's vader, een overtuigd marxist en anarchist, die uiteraard zijn eigen opvattingen had over het feit dat zijn dochter zich inliet met het grootkapitaal.
In dit deel komt ook de ware thematiek van Diaz' roman naar voren. Stap voor stap wordt duidelijk dat Vermogen niet zozeer een boek is over de harteloosheid en meedogenloosheid van de financiële tycoons van deze wereld - al is dat zeker een belangrijk motief, net als vrouwenonderdrukking - maar vooral over de fluïditeit van het begrip 'werkelijkheid' en de almacht en alomtegenwoordigheid van fictie. Zoals het een goede romanschrijver betaamt, smijt Diaz de lezer deze boodschap niet in het gelaat, maar vervlecht hij haar met de verhaaldraden.
Vader Partenza, die zijn Marx kent, houdt zijn dochter voor: 'Vergeet niet dat geld denkbeeldig is, dat het goederen zijn in een volledig verzonnen vorm.' Als Ida tegenwerpt dat verzinsels toch geen kwaad kunnen, antwoordt hij: 'En religie dan? Verzinsels kunnen geen kwaad? En het onderdrukte proletariaat dan, dat tevreden is met zijn lot omdat het de leugens die het krijgt voorgeschoteld heeft omarmd? De geschiedenis zelf is een verzinsel, een verzinsel met een leger.'
De verzonnen werkelijkheid regeert op alle niveaus in deze roman. Als Ida van Bevel de opdracht krijgt in zijn 'autobiografie' een mooi, gelaagd beeld te schetsen van Mildred, geeft hij haar nul informatie om dat op te baseren. Later constateert hij tevreden dat Ida er dankzij de kracht van haar 'verbeelding en vrouwelijk inlevingsvermogen' in is geslaagd 'veel van Mildreds privéleven te treffen'.
Geld, religie, geschiedenis, het leven van Mildred, dat van haar man - het zijn stuk voor stuk verzinsels, gedreven door uiteenlopende agenda's, zo stelt deze roman, die leest als een spannend drama vol manipulaties en onthullingen.
In het slotdeel, 'Opties', komt Mildred Bevel zelf aan het woord. Aan haar de eer om de discussie over de macht van fictie met een daverende gongslag af te ronden.
★★★★☆
Uit het Engels vertaald door Harm Damsma en Niek Miedema.
Atlas Contact; 440 pagina's; € 24,99.
Verberg tekst
