Het leven van Thomas Cromwell (ca. 1485-1540) kende een nederig openingsakkoord. Als zoon van een hoefsmid kreeg hij geregeld klappen van zijn vader. Op het Europese vasteland wordt de wereld van Cromwell groter: hij bekwaamt zich in financiën, handel en wetgeving. Toch mag het een wonder heten dat de man het zo ver wist te schoppen. Terug in Engeland treedt hij eerst in dienst van kardinaal Wolsey en vervolgens van koning Henry VIII.

'Ladders? Ik heb vleugels', zegt Cromwell over zijn sensationele klim op de sociale ladder. In het begin van De spiegel & het licht is hij, inmiddels een man van vijftig, nog een burger zonder titel. De koning zal hem uiteindelijk in de adelstand verheffen. Ook al is hij de tweede man van Engeland, toch is Cromwells positie fragiel: alles staat of valt met de welwillendheid van Henry. Hilary Mantel noemt het spel dat Cromwell speelt 'schaken in het donker op een bord gemaakt van gelei'. Het is een van de vele treffende beelden in deze meesterlijke trilogie die nu al de status heeft van moderne klassieker.

Mantel laat deel drie van de trilogie beginnen in het voorjaar van 1536 met de onthoofding van Anne Boleyn, de tweede echtgenote van Henry. De koning wilde af van deze vrouw die hem geen zoon kon schenken en hem ergerde met haar opvliegende karakter. Zodra de klus geklaard is, loopt Cromwell weg. Altijd is de rechterhand van de koning op zoek naar nieuwe uitdagingen, altijd zijn er problemen op te lossen.

Mantel beschrijft Cromwell als een man met snelle ogen, met een gigantisch aanpassingsvermogen. In geschiedenisboeken wordt Cromwell meestal enkel neergezet als iemand die tabula rasa maakte, kloosters opdoekte, katholieke beelden liet slopen. Mantel brengt niet zozeer een betere Cromwell, wel een interessantere. Hij kent momenten van verdriet, eenzaamheid, sluwheid en triomf. Het meest fascinerende aan deze trilogie is misschien wel dat we Cromwell nooit echt doorgronden. Mantel vult zijn motieven niet volledig in en zo blijft hij enigmatisch, tot zijn laatste adem.

Sprankelend

Bracht Wolf Hall het verhaal van Cromwells vormingsjaren en Het boek Henry de ingewikkelde dans van Cromwell met Anne Boleyn, dan laat dit derde deel zich moeilijker samenvatten. De publieke taken van Cromwell worden ingewikkelder.

In dit meer dan 1.200 bladzijden tellende slot laat Mantel zien hoe sprankelend historische fictie kan zijn. De spiegel & het licht bulkt van de namen en de gebeurtenissen, maar dankzij Mantels energieke, ironische stijl en de scherpte van haar verbeelding is het geheel uitermate levendig. Deze roman is een feest van kleine vertelsels. Zo is er het meeslepende portret van de hofnar en de farce rond de potentiële koningin nummer vier. Mantel beheerst zowel de kunst van het grote als van het kleine gebaar. Ze voelt zich thuis bij ambassadeurs en bisschoppen, maar ook in het hoofd van Cromwell, waar het meer dan eens stormt. De man wordt gekweld door herinneringen aan zijn kindertijd, aan zijn jaren als soldaat en kok. Zowel zijn dromen als die van de koning worden bevolkt door demonen. Mantel laat haar hoofdrolspeler na zo'n nachtmerrie ontwaken in een kamer die ruikt naar jeneverbes. Haar beschrijvingen zijn nooit barok, wel precies.

Wie dacht koning Henry inmiddels wel te kennen, zal zich hier verbazen. Ja, de koning was een monster, maar hij was ook een mens met een haperend lijf, met verlangens en zwakheden. Het pleit voor Mantel dat je tegen beter weten in blijft hopen op een andere afloop, zowel voor Cromwell als voor Henry.

Een zinderende stijl, een meeslepend ritme, boeiende personages en dilemma's: De spiegel & het licht heeft het allemaal. Dat Mantel een coherent en goed te volgen verhaal wist te maken van deze moeilijke, politiek getinte materie, zal liefhebbers van de eerste twee delen niet verwonderen. Dus ja, ze doet het weer: deel drie is net zo sterk als de rest van de trilogie. Wie weet krijgt ze er opnieuw een Booker Prize voor, net als voor de vorige delen.

Vertaald door Harm Damsma en Niek Miedema, Meridiaan, 1.248 blz., 39,99 €. Oorspronkelijke titel: 'The mirror & the light'.

Verberg tekst

****1/2

Acht jaar heeft Hilary Mantel aan het sluitstuk van haar Tudor-trilogie gewerkt. Ter vergelijking: in die tijdspanne had Hendrik VIII er al vier echtgenotes doorgejaagd (en twee aan de beul overgeleverd). Ons literaire engelengeduld wordt gelukkig rijkelijk beloond. ‘De spiegel & het licht’ is niet minder dan een meesterwerk, dat niet alleen de ster van Thomas Cromwell, maar ook die van Mantel zelf nog lang zal laten schitteren. Wat een geniale zet was het eigenlijk om de regeerperiode van Hendrik VIII (één van de beruchtste hoofdstukken uit de Britse geschiedenis, waarin het stormachtige liefdesleven van de vorst de godsdienstbeleving in Engeland voorgoed zou hertekenen) door de ogen van zijn rechterhand Thomas Cromwell te bekijken. In ‘Wolf Hall’ en ‘Het boek Henry’ leerden we die Cromwell kennen als een sluwe, onbuigzame strateeg, het prototype van de selfmade man ook: een arme zoon van een smid die uit het niets opklom naar de hoogste echelons van het Britse hof en van daaruit de ongebreidelde macht van de oude adel en de clerus aan banden probeerde te leggen. In ‘De spiegel & het licht’ bouwt Cromwell, ondertussen benoemd tot baron, staatssecretaris, Lord Privy Seal én vicaris-generaal, naarstig voort aan zijn politieke kaartenhuis. Maar echt vlotten doet het niet. Na de onthoofding van zijn vorige vrouw, Anne Boleyn, zit Hendrik nog steeds zon-

der mannelijke troonopvolger. Ook de afsplitsing van het decadente katholieke Rome blijft aanslepen. Komen daar nog bij: opstanden in het noorden, politieke samenzweringen, ontevreden koningsdochters en een koning wiens vingers jeuken om een volgende dissident naar het hakblok te leiden. Aanvankelijk houdt Cromwell die verschillende touwtjes stevig in handen, maar gaandeweg begint zijn machtspositie steeds meer te wankelen. Hilary Mantel beschrijft die langzame, maar gestage val van haar antiheld met een ongeziene beheersing en inleving. De manier waarop ze ons als lezer laat meekijken door de ogen van Cromwell en ons ongefilterd laat registreren wat hij registreert, is sensationeel. In tegenstelling tot andere historische romans is het verleden in ‘De spiegel & het licht’ geen flou vergezicht of vervormd heden, maar een shot virtuele realiteit die recht de aderen ingaat, springlevend en hyperzintuiglijk. Het Engeland van de Tudors komt in haar roman zo dichtbij, dat je het parfum van Hendriks onfortuinlijke bruiden en het angstzweet op het voorhoofd van zijn raadgevers bijna kan ruiken. Tegelijk vraagt ‘De spiegel & het licht’ ook veel van de lezer. Net omdat Mantel het verleden ongefilterd op papier pleurt, ontbreekt het in haar roman aan makkelijke opstapjes die dat verleden behapbaar maken. Veel meer dan een haastig neergeschreven datum krijgen we meestal niet, om nog te zwijgen van de gigantische personagebezetting en overweldigende weelde aan details. Wie doorbijt, wordt door Hilary Mantel wel met vaste hand tot aan het bittere, maar o zo grootse einde geleid. Een einde dat al vaststond vóór de eerste letter van haar trilogie op papier stond. Aan het hof van Hendrik VIII was niemand veilig, en hooggeplaatste vertrouwelingen zoals Cromwell nog het minst van al. Toch grijpt het moment dat de schijnbaar onaantastbare Lord Privy Seal eindelijk door zijn negen levens heen zit, je als lezer nog naar de keel. Misschien net omdat het er altijd al zat aan te komen. Hilary Mantel lijkt als historisch medium almachtig, maar haar briljante hoofdrolspeler alsnog voor zijn onfortuinlijke lot behoeden is zelfs voor haar een brug te ver. De triomftocht van haar trilogie – vijf miljoen verkochte exemplaren, twee Man Booker Prizes – is voor Mantel ongetwijfeld ook een persoonlijke triomftocht. De schrijfster liet al meermaals verstaan dat haar keuze voor Thomas Cromwell als hoofdpersonage geen toeval was. In deze selfmade man vond ze, zelf een kind van de Britse arbeidersklasse, haar eigen spiegel. Mocht ook ‘De spiegel & het licht’ dit jaar de Man Booker Prize winnen, dan zou Mantel daarmee geschiedenis schrijven. Ongezien, maar niet ondenkbaar: als ze iets bewezen heeft, dan wel dat ze in het geschiedschrijven haar weerga niet kent.

Verberg tekst

Dit laatste deel in de veelgeprezen trilogie over Thomas Cromwell (1485-1540), de oppermachtige raadsman van Hendrik VIII van Engeland, begint met de onthoofding van Anne Boleyn, de tweede van Hendrik’s zes vrouwen; aan het eind treft de hoofdpersoon hetzelfde lot. De schrijfster heeft de tijd grondig bestudeerd, elk detail is waarschijnlijk juist: in de beschrijvingen van mensen, gebeurtenissen en gewoonten, in de gesprekken van de vele hoofd- en bijfiguren. Geschreven in de tegenwoordige tijd en vanuit de beleving van Cromwell, die meestal verwarrend alleen met ‘hij’ wordt aangeduid en moderner wordt voorgesteld dan hij was. Dit deel is minder succesvol dan de vorige twee: de 1233 pagina’s gaan traag, de vele gesprekken zijn vaak boeiend maar ook lang en soms moeilijk – steeds onderbroken door de mijmeringen van Cromwell zelf – de historische figuren komen niet allemaal uit de verf en zullen de Nederlandse lezer onbekend zijn. De vele fans van deze schrijfster zijn weer enthousiast. Winnaar Walt Scott Prize 2021, prijs voor historische fictie. Verberg tekst

Londen, 19 mei 1536. Het hoofd van Anne Boleyn, de tweede vrouw van koning Henry VIII, is in een laag zaagsel gevallen. Een van Anne's gesluierde hofdames pakt het op nadat de beul het in linnen heeft gewikkeld. Thomas Cromwell, een van Henry's vertrouwelingen en verantwoordelijk voor Anne's doodsvonnis, neemt het gruwelijke spektakel waar, nuchter maar ook empathisch: "He saw how, as she received the bundle, the woman shuddered from the nape of her neck to her feet. She held it fast though, and a head is heavier than you expect. Having been on a battlefield, he knows this from experience too." ('Hij zag hoe er door de vrouw een siddering van haar nek tot aan haar voeten ging toen ze de bundel in ontvangst nam. Ze hield het echter goed vast, en een hoofd is zwaarder dan je zou verwachten. Als ex-soldaat wist hij dit ook, uit ervaring.')

Cromwell prijst zichzelf dat hij een capabele Franse beul heeft ingehuurd, ook al was die duurder dan een Engelse. De Fransman heeft Anne niet lang laten lijden en met één snelle zwaai hoofd van lichaam gescheiden. Cromwell heeft het enorme beulszwaard nauwkeurig bestudeerd. Speculum justitae, staat erin gegraveerd, ora pro nobis. Spiegel van rechtvaardigheid, bid voor ons.

Zo opent 'The Mirror & the Light' ('De spiegel & het licht'). Het schitterende laatste deel van Hilary Mantels romantrilogie over Thomas Cromwell, de belangrijkste adviseur van de Engelse koning Henry VIII, verscheen begin deze maand in Engeland, eind april zal het boek ook in vertaling verschijnen.

Toen Mantel zo'n vijftien jaar geleden aan de trilogie begon, kon ze zich nog nauwelijks voorstellen hoe een huis in het Londen van de vroege zestiende eeuw eruit zag. Maar als je een historische roman schrijft, zo vertelt ze in het nawoord van het laatste deel, moet je weten waarover je het hebt - je moet je in de straten en de gebouwen waarover je het hebt bijna letterlijk thuis voelen. Hetzelfde, zei ze in een interview, geldt voor de personages. Die mogen geen artefacten zijn uit het verleden, ook al zijn ze al honderden jaren dood. De doden zijn, zoals Augustinus het ooit verwoordde, niet afwezig, ze zijn alleen onzichtbaar.

Mantel heeft die opdracht aan zichzelf meer dan waar gemaakt. De drie delen kenmerken zich door nauwgezet historisch onderzoek, een buitengewoon inlevingsvermogen, een briljante, bijna ragfijne schrijfstijl en veel aandacht voor tastbare details die deze boeken onweerstaanbaar maken. Kleren en juwelen ruisen en glitteren als de personages zich door kamers bewegen die naar lavendel en bijenwas ruiken; als het waait en regent, voel je je eigen gezicht tegen de wind in nat worden. We verkeren in de zestiende eeuw zonder dat we ons daarin vreemden voelen. Dat ze bijna alleen de tegenwoordige tijd gebruikt en Cromwell hoofdzakelijk met 'hij' aanduidt, versterkt dat gevoel. 'The Mirror and the Light' is wat dat betreft nog intenser dan de eerste twee delen. We nestelen ons nog dieper in Cromwell, we bekijken de wereld nog meer door zijn ogen. We weten hoe het verhaal afloopt. Toch speelt Mantel het klaar je op het puntje van je stoel te doen zitten. "Mantel creëert spanning en angst, waar spanning en angst helemaal niet nodig zijn", noteerde een Britse recensent terecht.

In 1536 liggen Cromwells ervaringen op het slachtveld ver achter hem. Zijn vrouw en twee dochtertjes heeft hij inmiddels verloren, maar hij heeft nog een zoon, een oomzegger en verschillende andere jongens die hem trouw bijstaan. Zijn politieke carrière heeft hem geld, macht en vrienden opgeleverd. Een leger aan bedienden en spionnen staat tot zijn beschikking; groter kan zijn macht bijna niet zijn. Toch belooft het allemaal nog beter te worden. In 1537 neemt de koning Cromwell op in de exclusieve Orde van de Kousenband, en in 1540 maakt hij hem tot hertog van Essex.

Maar wie hoog vliegt, kan diep vallen. Langzaamaan, in het verhaal heel subtiel vormgegeven, begint Cromwells rijk te kraken. In opdracht van Henry neemt Cromwell tientallen kloosters en kerkschatten in beslag. Boeken die te 'paaps' of te luthers zijn, laat hij vernietigen; zo verdwijnt de hele bibliotheek van de universiteit van Oxford. Dissidenten komen door zijn toedoen op de brandstapel terecht. In de herfst van 1536 breekt een volksopstand uit die zowel tegen de koning als tegen Cromwell is gericht. Adellijke families verachten Cromwell vanwege zijn geringe sociale afkomst en misgunnen hem zijn promoties. En als eind jaren dertig de vele doden het geweten van de koning gaan plagen, keert ook hij zich tegen zijn minister. Henry geeft Cromwell vooral de schuld van de executie van Anne Boleyn en van de kardinaal van York, Cromwells eigen leermeester.

Cromwell beseft dat de koning genoeg van hem begint te krijgen. "He told me so", laat Mantel hem tegen een van zijn medewerkers zeggen. "I am beset by the cardinal's ghost." ('Hij vertelde het me. Ik word opgejaagd door de geest van de kardinaal.')

De koning maakt Cromwell ook voor allerlei politieke problemen verantwoordelijk. Als Henry dan ook nog zijn ooit geliefde 'Crumb' verwijt dat die hem in januari 1540 met een lelijke Duitse bruid heeft opgescheept, beseft Cromwell dat zijn einde nabij is. Verraden en valselijk beschuldigd wordt hij op 28 juli 1540 zelf onthoofd. Niet door de snelle, dure Fransman met zijn schitterende zwaard, maar door een brute Engelsman met een ordinaire bijl zonder inscriptie. Ook Cromwells hoofd valt, hoewel minder snel dan het hoofd van Anne Boleyn. De spanning lost zich op; de trilogie is ten einde. Wie meer dan 2000 bladzijden lang met Cromwell heeft meegeleefd, voelt op dit moment bijna de noodzaak om voor zijn ziel te bidden. Kan een schrijver meer wensen?

Verberg tekst