Irvin Yalom heeft al vanaf zijn kinderjaren met grote regelmaat dezelfde dagdroom: een goedgeklede man, die duidelijk invloedrijk is, stapt de kruidenierszaak van zijn vader binnen om met hem over Irvin te praten. Hij legt de verblufte vader uit dat Irvin een buitengewoon slimme leerling is die waardevolle bijdragen aan de samenleving kan leveren. Maar dan moet hij wel een goede opleiding hebben. Hij, de invloedrijke man, wil graag helpen de jongen op een goede privéschool onder te brengen.

Veel verder gaat de fantasie niet, maar de strekking is duidelijk. 'Ik wilde gered worden', aldus Yalom, nu 86 jaar oud, in zijn zojuist verschenen autobiografie Dicht bij het einde, terug naar het begin.

Dat hij die behoefte had, is begrijpelijk. Zijn ouders, joodse immigranten die na de Russische Revolutie vanuit de Sovjet-Unie naar Amerika vluchtten en neerstreken in een arme, zwarte wijk in Washington, ploeterden van de vroege ochtend tot de late avond in hun kruidenierszaak om hun twee kinderen een beter leven te geven. Van zijn vader herinnert Yalom zich vooral het zwijgen, van zijn moeder het boze gescheld. Van het sjofele appartementje boven de winkel de kakkerlakken, de ratten en de alcoholisten die in het trapportaal hun roes uitsliepen, van de buurt de misdaad, het gevaar en de antisemitische bedreigingen. Vrienden had hij niet, laat staan iemand die hem de weg kon wijzen in de Amerikaanse samenleving of zich om zijn intellectuele ontwikkeling bekommerde.

Wat moest hij als leergierige 10-jarige in een bibliotheek waar de bibliothecaresse hem streng en met een vinger op haar lippen naar de kinderafdeling wees? Hij nam het besluit elke week een boek uit de kast met biografieën te halen, als eerste van iemand wiens naam met een A begon (de bokskampioen Henry Armstrong), vervolgens van iemand met een B (filosoof Francis Bacon), en zo verder. Terugkijkend voelt Yalom 'niets dan medeleven met dat eenzame, bange, vastberaden jongetje' dat zonder hulp of zinnig systeem zijn zelfeducatie ter hand nam.

Aan het treurige deel van zijn jeugd komt een eind als hij 14 is en het gezin naar een groot huis in een goede wijk verhuist. Hij krijgt plezier in het leven, maakt vrienden en leert Marilyn kennen, met wie hij sinds zijn 15de samen is en vier kinderen heeft. Zodra hij is toegelaten tot de studie geneeskunde - ondanks het in die tijd door universiteiten gehanteerde quotum van 5 procent voor joodse studenten - begint hij aan de opbouw van de carrière die hem wereldfaam bezorgde.

Selfmade man

Je zou verwachten dat met deze gunstige wending een einde kwam aan de dagdroom over een mentor. Toch blijft de kinderfantasie hem bestoken. Pas als hij tijdens het schrijven van zijn autobiografie terugkijkt op zijn leven, beseft hij dat die mentoren er wel degelijk waren. 'Misschien heb ik altijd te zeer de behoefte gehad om mezelf als een selfmade man te beschouwen.'

In het aangenaam leesbare Dicht bij het einde, terug naar het begin laat Yalom de ontwikkeling zien van zoekende tiener tot alom gerespecteerde psychiater. De mentoren van wie hij met terugwerkende kracht de invloed erkent, zijn onder meer de docenten die zijn talenten opmerkten en hem met succes in de richting van het onderzoek stuurden: van 1962 tot 1994 was hij als onderzoeker, docent en therapeut verbonden aan de psychiatrieopleiding van Stanford en verdiende hij zijn eerste wetenschappelijke sporen met het schrijven van een handboek over groepstherapie.

Maar ook in Marilyn ziet hij een vroege mentor. Zij specialiseerde zich in de Franse letterkunde en zette hem op het spoor van existentialistische schrijvers als Camus en Sartre, die hem op hun beurt de weg wezen naar filosofen als Kierkegaard, Schopenhauer en Nietzsche. Hun inzichten leken hem van essentieel belang voor zijn patiënten.

'Ik begreep steeds beter dat veel kwesties waarmee mijn patiënten worstelden - ouderdom, verlies, dood, grote levenskeuzen op het gebied van carrière en huwelijkspartners - veel overtuigender werden behandeld door romanschrijvers en filosofen dan door leden van mijn eigen vakgebied.'

Hij zocht naar mogelijkheden hun inzichten naar de psychotherapiepraktijk te vertalen en schreef over het resultaat een succesvol tweede studieboek rond thema's als doodsangst, eenzaamheid en zingeving.

Waardig slotakkoord

Met dit boek had hij zijn gebied afgebakend en vond hij de rust om te gaan doen wat hij altijd al wilde: verhalen schrijven. Verhalen over zijn patiënten, over de rol van de therapeut, over filosofen die hem intrigeerden. Meestal schreef hij ze met het educatieve doel beginnende therapeuten op gang te helpen, soms gewoon als romans.

Voor het schrijven nam hij sabbaticals die hem en zijn gezin over de hele wereld voerden en van elke sabbatical keerde hij terug met een bestseller: Scherprechter van de liefde, De Schopenhauerkuur, Nietzsches tranen, Het raadsel Spinoza, Eendagsvlinders, De therapeut, Tegen de zon in kijken.

Zijn autobiografie is een waardig slotakkoord. Nieuwe boeken zullen er niet meer komen, al bezorgt zijn stelligheid daarover hem een gevoel van onbehagen.

Met zijn geheel eigen stem, zijn warsheid van het psychoanalytische dogma dat je als psychiater niets van jezelf mag laten zien, zijn weerzin tegen cognitieve therapie en standaardbehandelschema's, zijn overtuiging dat het belangrijkste werkzame effect van een therapie een authentiek contact tussen patiënt en psychiater is, heeft hij wereldwijd een groot lezerspubliek aan zich weten te binden.

Het lezen van biografieën op alfabetische volgorde was misschien niet de meest efficiënte weg naar een academische carrière, het heeft hem ongetwijfeld gesterkt in wat hem zo'n bijzondere psychiater maakt: het zoeken van zijn eigen weg als de gebaande paden hem niet bevielen.

De Amerikaanse psychiater Irvin Yalom heeft al vanaf zijn kinderjaren met grote regelmaat dezelfde dagdroom: een goedgeklede man, die duidelijk invloedrijk is, stapt de kruidenierszaak van zijn vader binnen om met hem over Irvin te praten. Hij legt de verblufte vader uit dat Irvin een buitengewoon slimme leerling is die waardevolle bijdragen aan de samenleving kan leveren. Maar dan moet hij wel een goede opleiding hebben. Hij, de invloedrijke man, wil graag helpen de jongen op een goede privéschool onder te brengen.

Veel verder gaat de fantasie niet, maar de strekking is duidelijk. 'Ik wilde gered worden', aldus Yalom, nu 86 jaar oud, in zijn zojuist verschenen autobiografie Dicht bij het einde, terug naar het begin.

Dat hij die behoefte had, is begrijpelijk. Zijn ouders, joodse immigranten die na de Russische Revolutie naar Amerika vluchtten en neerstreken in een arme, zwarte wijk in Washington, ploeterden van de vroege ochtend tot de late avond in hun kruidenierszaak om hun twee kinderen een beter leven te geven. Van zijn vader herinnert Yalom zich vooral het zwijgen, van zijn moeder het boze gescheld. Van het sjofele appartementje boven de winkel de kakkerlakken, de ratten en de alcoholisten die in het trapportaal hun roes uitsliepen, van de buurt de misdaad, het gevaar en de antisemitische bedreigingen. Vrienden had hij niet, laat staan iemand die hem de weg kon wijzen in de Amerikaanse samenleving of zich om zijn intellectuele ontwikkeling bekommerde.

Wat moest hij als leergierige 10-jarige in een bibliotheek waar de bibliothecaresse hem streng en met een vinger op haar lippen naar de kinderafdeling wees? Hij nam het besluit elke week een boek uit de kast met biografieën te halen, als eerste van iemand wiens naam met een A begon (de bokskampioen Henry Armstrong), vervolgens van iemand met een B (filosoof Francis Bacon), en zo verder. Terugkijkend voelt Yalom 'niets dan medeleven met dat eenzame, bange, vastberaden jongetje' dat zonder hulp of zinnig systeem zijn zelfeducatie ter hand nam.

Aan het treurige deel van zijn jeugd komt een eind als hij 14 is en het gezin naar een groot huis in een goede wijk verhuist. Hij krijgt plezier in het leven, maakt vrienden en leert Marilyn kennen, met wie hij sinds zijn 15de samen is en vier kinderen heeft. Als hij eenmaal is toegelaten tot de studie geneeskunde, ondanks het in die tijd door universiteiten gehanteerde quotum van 5 procent voor joodse studenten, begint hij aan de opbouw van de carrière die hem wereldfaam bezorgde.

Je zou verwachten dat met deze gunstige wending een einde kwam aan de dagdroom over een mentor. Toch blijft de kinderfantasie hem bestoken. Pas als hij tijdens het schrijven van zijn autobiografie terugkijkt op zijn leven, beseft hij dat die mentoren er wel degelijk waren: 'Misschien heb ik altijd te zeer de behoefte gehad om mezelf als een selfmade man te beschouwen.'

In het aangenaam leesbare Dicht bij het einde, terug naar het begin laat Yalom de ontwikkeling zien van zoekende tiener tot alom gerespecteerde psychiater. De mentoren van wie hij met terugwerkende kracht de invloed erkent, zijn onder meer de docenten die zijn talenten opmerkten en hem met succes in de richting van het onderzoek stuurden: van 1962 tot 1994 was hij als onderzoeker, docent en therapeut verbonden aan de psychiatrieopleiding van Stanford en verdiende hij zijn eerste wetenschappelijke sporen met het schrijven van een handboek over groepstherapie.

Maar ook in Marilyn ziet hij een vroege mentor. Zij specialiseerde zich in de Franse letterkunde en zette hem op het spoor van existentialistische schrijvers als Camus en Sartre, die hem op hun beurt de weg wezen naar filosofen als Kierkegaard, Schopenhauer en Nietzsche. Hun inzichten leken hem van essentieel belang voor zijn patiënten. 'Ik begreep steeds beter dat veel kwesties waarmee mijn patiënten worstelden - ouderdom, verlies, dood, grote levenskeuzen op het gebied van carrière en huwelijkspartners - veel overtuigender werden behandeld door romanschrijvers en filosofen dan door leden van mijn eigen vakgebied.' Hij zocht naar mogelijkheden hun inzichten naar de psychotherapiepraktijk te vertalen en schreef over het resultaat een succesvol tweede studieboek rond thema's als doodsangst, eenzaamheid en zingeving.

Met dit boek had hij zijn gebied afgebakend en vond hij de rust om te gaan doen wat hij altijd al wilde: verhalen schrijven. Verhalen over zijn patiënten, over de rol van de therapeut, over filosofen die hem intrigeerden. Meestal schreef hij ze met het educatieve doel beginnende therapeuten op gang te helpen, soms gewoon als romans. Voor het schrijven nam hij sabatticals die hem en zijn gezin over de hele wereld voerden en van elke sabbatical keerde hij terug met een bestseller: Scherprechter van de liefde, De Schopenhauerkuur, Nietzsches tranen, Het raadsel Spinoza, Eendagsvlinders, De therapeut, Tegen de zon in kijken.

Zijn autobiografie is een waardig slotakkoord. Nieuwe boeken zullen er niet meer komen, al bezorgt zijn stelligheid daarover hem een gevoel van onbehagen.

Met zijn geheel eigen stem, zijn warsheid van het psychoanalytische dogma dat je als psychiater niets van jezelf mag laten zien, zijn weerzin tegen cognitieve therapie en standaardbehandelschema's, zijn overtuiging dat het belangrijkste werkzame effect van een therapie een authentiek contact tussen patiënt en psychiater is, heeft hij wereldwijd een groot lezerspubliek aan zich weten te binden.

Het lezen van biografieën op alfabetische volgorde was misschien niet de meest efficiënte weg naar een academische carrière, het heeft hem ongetwijfeld gesterkt in wat hem zo'n bijzondere psychiater maakt: het zoeken van zijn eigen weg als de gebaande paden hem niet bevielen.

****

Balans; 360 pagina's; € 24,95.

Uit het Engels vertaald door Inge Pieters.