De gloednieuwe Boekhandelsprijs is de eerste bekroning die Jaap Robben (°1984) met zijn romandebuut Birk in de wacht sleept. Het succes komt niet als een donderslag bij heldere hemel. Toen Birk vorige zomer verscheen, regende het lovende recensies. In de literaire wereld had Robben eerder al strepen verdiend. Naast een dichtbundel had hij met tekenaar Benjamin Leroy een paar jeugdboeken geschreven die de shortlist van de Gouden Uil hadden gehaald.

Birk speelt zich af op een mini-eiland in de woeste wateren tussen Noorwegen en Schotland en begint met een mysterieuze verdwijning. De jonge verteller, Mikael, is met zijn vader Birk naar het strand geweest, maar wat is daar gebeurd? De jongen ontwijkt de vragen van zijn moeder en verdringt de beelden die hem overspoelen. De kustwacht wordt ingeschakeld, maar de vader blijkt spoorloos.

Moeder en zoon zijn ontredderd. Robben laat zien hoe de jongen de puberteit ingaat en hoe de ouder-kindrelatie ontspoort.

Ziekelijk jaloers

Moeder en zoon leven in een huis clos. Vrienden heeft Mikael niet, kinderen kent hij niet. De enige andere eilandbewoner is Karl, een visser en vrijgezel die nu en dan aanklopt om zijn haar door Mikaels mooie moeder te laten knippen. De verdwijning raakt zijn koude kleren niet. Integendeel, het opent mogelijkheden.

Mikael wordt een tiener en raakt volledig geïsoleerd. Met het afstandsonderwijs dat zijn vader hem deed volgen, is hij zonder dat zijn moeder het weet gestopt. Soms helpt hij Karl de visvangst te sorteren, maar meestal is hij aan zijn lot overgelaten. Toeristenboten blijven bij het eiland uit de buurt. 'Als je nog verder vaart, val je van de wereld af', zegt de zoon van de boodschappenman die om de twee weken bevoorrading brengt. Behalve meeuwen, krabben, vissen en insecten zien de eilandbewoners geen ziel.

Naarmate het verhaal vordert, wordt de sfeer beklemmender. Robbens personages zijn geen praters, en veel actie en dialoog komen niet aan het verhaal te pas, maar wat gebeurt krijgt een bijzondere lading. Met ingehouden adem lees je verder.

Mikael wordt heen en weer geslingerd tussen tegenstrijdige gevoelens, die verhevigd worden door zijn ontluikende seksualiteit en de verwachtingen die zijn moeder van hem schijnt te hebben. Hij houdt van haar en wil haar niet kwetsen, maar tegelijkertijd maakt ze hem bang. Ze reageert onvoorspelbaar en legt een ziekelijke jaloezie aan de dag. Als Mikael onhandig een gesprek aanknoopt met de zoon van de boodschappenman, is ze achteraf razend. Zelfs een meeuwenjong temmen kan niet door de beugel. 'Je hebt mij om van te houden', zegt ze.

Robben laat de verstilde eilandsfeer in de huiskamer oprijzen en zet de benauwenis van zijn personage op je over. Zijn dichterlijk talent klinkt door in de geraffineerde beeldspraak, die hij vaak ontleent aan de zee. Voor enkele uren tilt hij je uit je leven en voert je mee, zonder dat je ontsnappingsmogelijkheid krijgt, net zoals de verraderlijke stromingen rond het eiland kunnen doen als een moedige vader een ongehoorzaam kind probeert te redden.

Een veelbelovend romancier is opgestaan.

Ter gelegenheid van de Boekhandelsprijs ligt vanaf 26 februari een luxe-editie van Birk in de handel, in een unieke oplage van 2.000 exemplaren.

ANNICK VANDORPE ■

Verberg tekst

Mikael woont met zijn vader Birk en zijn moeder Dora op een afgelegen eiland, ergens tussen Schotland en Noorwegen. Het is een plek waar je niet per se bij de mensheid moet horen om te bestaan. En dat is best gezellig. Er is nog een buurman en ooit was er een buurvrouw, maar die is al lang dood en sindsdien dient haar huis vooral als een schatkist. De dingen veranderen wanneer Mikael negen is en zijn vader in zee verdwijnt. ‘Dichter bij elkaar dan de overkant van de tafel kwamen we niet,’ zegt Mikael over hoe het daarna verder gaat met hem en zijn moeder, hoe ze langzaam maar zeker twee eilandjes op een eiland worden. Birk volgt Mikael tijdens de jaren waarin hij volwassen moet zien te worden op de paar vierkante meter die het eiland groot is, met als eerste hulp bij wip en jongenssnor een beschimmelde encyclopedie, en met een gezelschap rond zich dat alleen maar enger en beklemmender wordt.
De grote kracht van Birk zit ‘m in het tonen zonder inbreken, in het exacte beschrijven. De nauwkeurigheid waarmee Jaap Robben de dingen waarneemt – en die ook in zijn beste gedichten zit – hypnotiseert bijna.
Het krachtigst, op het hartverscheurende af, is Birk wanneer het de dingen toont zoals ze in essentie zijn, wanneer de personages en hun daden als het ware in hun blootje op de pagina’s staan. Mikaels gemis snijdt nog het meest in een eenvoudige mededeling als ‘het ruikt een beetje naar papa’, nadat zijn moeder Mikaels snor-van-niets weggeschoren heeft. Overigens leidt die scheersessie tot in een van de aangrijpendste scènes in het boek, waarin Dora en Mikael een complexe psychologische strijd voeren rond een oude trui van Birk – en waarvan de ware betekenis en de zware consequenties zich pas later opdringen.
En goed, misschien is er soms te lang nagedacht over een beeld of een formulering. Misschien zijn sommige vergelijkingen overbodig. En misschien is zelfs de hele allegorie met de meeuw waarvan Mikael de zorg opeist te symbolisch. Maar tegenover dat alles staat dat Robben je hier en daar onverwachts terugpakt op je eigen kritische oordeel.
Birk is zo’n roman die klopt. Alles haakt aan de vorm. Stijl, sfeer, plot en setting vallen samen, waardoor het geheel meer is dan een stijloefening. Het eiland is bijvoorbeeld niet gewoon bevreemdend en exotisch, maar van wezenlijke betekenis voor het hele boek. Er is geen betere omgeving voor een verhaal van te klein en te krap, dan een plek waar de vrijheid van de kachel grinnikend aanmaken met de economiekatern ongemerkt kan omslaan in beklemming. Uiteindelijk is het eiland van Mikael een plek die je vasthoudt, waar het water je, als je niet oppast, meeneemt in haar stroming en waar de mensen niet wegraken uit het verleden. Birk is een prachtig en schurend verhaal van al te menselijk onvermogen, van afstoten door aan te trekken, van schuld en eenzaamheid, van wringende liefde.  [An Stessens] Verberg tekst

Als Birk, de vader van Mikael, verdrinkt, volgt een periode waarin rouw, schuld, verdriet en onmacht zijn moeder steeds verder van hem vervreemden. Ze wonen samen met een andere man, een visser, op een afgelegen eiland boven Schotland. Terwijl er ogenschijnlijk weinig gebeurt, verandert heel hun leven tot een bijna ondoenlijke opgave, met voor ieder van hen hun eigen ongeluk dat alle glans wegneemt van het ooit idyllische isolement. Het wanhopige verdriet bij het verlies van een geliefde man en vader is op indringende wijze beschreven, waar de sfeer van een eiland met een gure en eenzame ligging niet weinig aan bijdraagt. Maar door alles heen blijft ook de (verloren) liefde voor Birk voelbaar en richten zowel zoon als moeder een klein monumentje voor hem op. Won de ANV Debutantenprijs 2015, de Dioraphte Literatour Publieksprijs 2015 en de Nederlandse Boekhandelsprijs 2015. Vrij kleine druk.