Voor haar historische roman Feest van het begin, die speelt in Parijs ten tijde van de Franse Revolutie, won de veelzijdige Joke van Leeuwen de AKO Literatuurprijs 2013. In haar nieuwe roman, De onervarenen, is opnieuw een historisch gegeven het uitgangspunt. Halverwege de negentiende eeuw lieten arme Europeanen zich door propaganda verleiden om een nieuw leven te beginnen in Midden- en Zuid-Amerika. 'Hoe zou u, na mislukte oogsten, in verpaupering uw dagen slijtend, nog een toekomst kunnen geven aan uw kinderen en kindskinderen? Door naar een van de vruchtbaarste landen ter wereld te vertrekken, een land waar men uw aanwezigheid toejuicht!'

Het stel Odile en Koben besluit het geluk te beproeven. Odile, die hun relaas vertelt, is opgevoed door haar excentrieke moeder, die zich van niemand iets aantrekt en niet in God gelooft - in die tijd reden genoeg om in een gesticht te worden opgesloten. Odile zoekt noodgedwongen haar toevlucht bij de simpele boer Koben.

Samen leiden ze een miezerig leven op het platteland, en als de aardappeloogst mislukt, komt het aanbod van de Maatschappij voor Overzeese Volksplanting als geroepen. Ze laten hun geboorteland, met dat 'aaneengesloten en laaghangende wolkendek', dat hen dwingt om 'gekromd te leven', achter zich. Met een groep streekgenoten gaan ze per schip naar een tropisch land. Volgens de maatschappij wordt daar gesmacht naar 'goede landbouwers en nijveraars', is het er overdag 'aangenaam warm en droog' en valt er 's nachts een 'groeizame regen'.

Dat blijkt bij aankomst een eufemisme. Er is vrijwel niets voor de immigranten geregeld. Er wordt hun slechts een aantal afgelegen hutjes en rotsige akkers toegewezen. Bovendien mag niemand de volksplanting verlaten voordat de kosten voor de oversteek aan de maatschappij zijn terugbetaald - iets wat al snel onmogelijk lijkt te zijn. De gelukzoekers zijn gedesillusioneerd: 'Er loeide een hopeloos heimwee omhoog naar de oude schraalte die ons vertrouwd was geweest. Al het moois dat we in ons hoofd hadden opgebouwd verpulverde van zoveel werkelijkheid.'

Koben ontpopt zich in deze misère als een benepen leidersfiguur die er bij de anderen op aandringt zich aan zijn dogmatische geloofsovertuigingen te houden. Odiles moeder, die ook is meegereisd, doet daar niet aan mee en is als enige zo slim de taal van het land te leren en nuttige contacten te leggen met de lokale bevolking.

Buitenbeentje

Ondertussen veroorzaakt Odile bij hen allebei wrevel. Koben vindt haar betweterig, haar moeder vindt haar juist te volgzaam. In Odile manifesteert zich de worsteling die elke migrant zal kennen: klamp je je vast aan het veilige oude of stort je je in het risicovolle nieuwe?

Ze is een typisch Van Leeuwen-figuur: een timide buitenbeentje dat zich meer verwondert over het leven dan dat ze er aan meedoet. Ze registreert alles, in soms dromerig, dan weer snijdend proza. Niet in staat te aarden laat ze zich meevoeren door alles wat haar overkomt. Zo blijft ze voor iedereen een vreemde, iemand uit een andere wereld, de eeuwige migrant.

BO VAN HOUWELINGEN ■

Verberg tekst

Tientallen miljoenen Europeanen deden het in de negentiende eeuw: emigreren. Op de vlucht voor werkloosheid, armoede en honger vertrokken zij naar het 'nieuwe land', zonder te weten waar ze terecht zouden komen. De tussenpersonen werden er rijk van en lieten ze, eenmaal de oceaan overgestoken, meestal aan hun lot over.

Joke van Leeuwen schreef een roman over een van deze emigranten: Odile en haar moeder. Zij komt uit een Nederlandstalige stad en eindigt in een niet nader omschreven tropisch land, waar haar leven niet veel beter blijkt te zijn geworden.

De moeder van Odile wordt geboren in een gegoede familie, maar raakt op haar zestiende zwanger en wordt verstoten. Zij is een sterke en levenslustige vrouw, een vrije geest, en scharrelt haar kostje voor haar en haar bastaardkind bij elkaar door bijzondere lappen te weven. Tot ze op een ongelukkige dag wordt opgepakt en in een krankzinnigengesticht geplaatst; in het verleden vaker een plek waar mensen die niet in de orde der dingen pasten werden opgesloten. Haar dochter vlucht in de armen van boer Koben. Ze gaan samen naar de kermis en bekijken daar een kalf met vijf poten. Als Odile zegt dat ze gelezen heeft over een 'heilig beeld met acht armen' zegt Koben dat ze niet over acht armen moet beginnen als ze naar vijf poten kijken. Dan had Odile het eigenlijk al moeten weten: Kobens rechtlijnigheid zal haar eens op gaan breken. Ze trouwen zichzelf met als enige getuigen 'de kippen en de os'. Als de aardappeloogst mislukt en de pachtheer de huur opzegt, vertrekt ze met Koben en haar moeder naar het land der beloften, de 'overzeese volksplanting' waar ze op een indigoplantage een nieuw bestaan kunnen opbouwen. Het zal pionieren worden, dat is duidelijk, maar wat ze aantreffen in het oerwoud staat ver af van wat ze in 'het vouwblad' voorgespiegeld was.

Momenten van veranderingen

Al op het schip, dat wekenlang onderweg is, ontstaat een nieuwe orde. De mannen proberen de macht te verdelen en iedereen krijgt als vanzelf een rol toebedeeld. Zo ontstaat een gemeenschap: iemand gaat de leider spelen. En in de negentiende eeuw is dat nooit een vrouw, hoewel Odiles moeder het ongetwijfeld beter gedaan zou hebben. Zij krijgt de rol van zondebok voor alles wat verkeerd gaat in het nieuwe dorp. Uiteindelijk lijken drie mannen de taken te verdelen. Jakob is de bouwer, die de coördinatie van de huizenbouw op zich neemt, Hamel neemt de taak van dokter, schoolmeester en begrafenisleider op zich, en Koben die van 'dominee'. Een besmettelijke ziekte die de helft van het dorp het leven kost, de deplorabele staat van de akkers en de machtsstrijd tussen de mannen beslechten het lot van de nieuwe gemeenschap.

Joke van Leeuwens romans staan dicht bij die van Thomas Rosenboom, die ook de spanningen op wereldschaal in het verleden prachtig weet te weerspiegelen in levensverhalen. Het gaat dan altijd om momenten van verandering en hoe je uit je klasse los kunt komen. InDe onervarenen is dat vooral mooi te zien in de bijrol van Prosper, die leert lezen van Odile en die zo kennis vergaart en meer van de wereld zal ontdekken dan zijn ouders en broer. En zoals in de romans van Arthur van Schendel of Herman Teirlinck speelt het lot een grote rol. De plek van de mens in het leven blijkt alle inspanningen ten spijt voorbeschikt.

Een vrolijk bestaan heeft zij niet, Odile, maar Joke van Leeuwen weet toch veel lichtheid en kleur in haar leven te brengen. Dat doet ze vooral door haar stilistisch vermogen en haar humor. Er staan prachtige zinnen en observaties in dit boek. 'Er wil wel eens wat beschadigen als je leeft, zei hij, en hij legde een hand op mijn rok' bijvoorbeeld, als Odile aan Koben vraagt waar het litteken op zijn hoofd vandaan komt.

Van Leeuwen heeft ook een eigen soort geestige logica, waar haar kinderboeken een groot deel van hun succes aan te danken hebben.De onervarenen is enigszins schematisch en brengt geen wereldschokkende nieuwe visie, maar is gewoon een fijne roman, met een heldin die ontroert.

JOKE VAN LEEUWEN

De onervarenen.

Querido, 240 blz., 19,99 euro (e-boek 11,99 euro).

De auteur: gevierd dichteres en kinderboekenschrijfster, die sinds een aantal jaar ook romans voor volwassenen schrijft. Haar historische romanFeest van het begin won in 2012 de AKO Literatuurprijs.

Het boek: Odile emigreert met man en moeder naar 'het nieuwe land', de jungle in Zuid-Amerika.

ONS OORDEEL: een roman vol prachtige zinnen en mooie observaties die doet denken aan Arthur van Schendel en Herman Teirlinck.

Maria Vlaar ■

Verberg tekst

Odile is de hoofdpersoon en vertelster (ik-vorm) van deze roman van de veelbekroonde Nederlandse schrijfster en dichteres (1952). Ze is in deze migratieroman, die midden negentiende eeuw speelt, een bastaardkind. Haar moeder is door haar bemiddelde ouders verstoten. Als de moeder onterecht in een krankzinnigengesticht wordt opgenomen, gaat Odile in op de avances van boer Koben. Na het mislukken van de aardappeloogst en dreigende uitzetting gaan ze in op de propaganda van de Maatschappij voor Overzeese Volksplanting om samen met vijftig streekgenoten overzees een mooie toekomst op te bouwen. Daar aangekomen blijken alle beloftes gebakken lucht en worden ze al snel geconfronteerd met ziekte, tegenslag, na-ijver, verdeeldheid, sektevorming en de onmogelijkheid om hun schulden af te betalen. Net als in het soortgelijke ‘Muskietenkust’ van Paul Theroux blijft Odile lang de steeds stuggere en dominante Koben trouw, terwijl de florerende moeder erop aandringt om met haar weg te gaan. De auteur roept met sober beeldend taalgebruik en subtiele vooruitverwijzingen een pakkend beeld op van een vergeten geschiedenis. Voor een breed publiek. Verberg tekst