Gaz is een van de maar liefst drie toneelstukken van Tom Lanoye die dezer dagen in première gaan. De toneelmonoloog voor klasbak Viviane De Muynck wordt ook in boekvorm gepresenteerd als een novelle.

In Gaz is een moeder aan het woord. Ze heeft kromgelegen om haar zoon te eten te geven en een diploma te laten behalen. Maar haar zoon is gevallen voor de islam; hij heeft gevochten in het Midden-Oosten en pleegde bij zijn terugkeer een gruwelijke zelfmoordaanslag. Zijn moeder durft amper nog de straat op, beducht voor represailles.

Toch is haar tekst geen klaagzang. Lanoye noemt het een pleidooi. Een pleidooi voor geduld, om te beginnen: niet meteen met je oordeel klaarstaan. De moeder vertelt hoe haar zoon is herleid tot een resem clichés, en gerecupereerd door alle kanten van het debatspectrum, zijn hele leven en denkwereld samengevat in een krantenkop - in de woorden van Lanoye: 'verbale schimmels'.

Heeft de moeder dan een betere, een meer doordachte verklaring voor de radicalisering van haar zoon? Religie is alvast niet het hele antwoord. Dat is de uitvlucht, de stok om de hond mee te slaan. Zegt de moeder, over zogenaamde vrijheidsstrijders: 'Ze strijden niet alleen, ze spelen ook nog eens de rol van strijder. Vaak heb je de indruk dat die rol belangrijker is dan de vrede zelf.' De ideologie is de flinterdunne rechtvaardiging voor het verlangen een glansrol te spelen, een metafoor voor de onvrede. Dat de zoon in zijn laatste ogenblikken verkoos naar een radiozender te bellen, 'die met de hoogste luistercijfers', en niet naar zijn moeder, zegt alles. Wat echt op het spel staat, is roem.

Waarschuwing

Ergens stelt de moeder een interessante vraag. Wat is erger? 'Dat zijn daden effectief zijn terug te voeren op iets wat hij door mij heeft opgelopen. Frustraties, trauma's - termen genoeg. Ofwel dat ik er helemaal buiten sta. Dat niets van wat ik hem heb bijgebracht, hem heeft gestopt of zelfs maar heeft afgeremd. Dat tweede lijkt mij nog het hardste verdict. Na alle moeite die ik mij heb getroost.'

Heeft zij dan echt geen enkele verantwoordelijkheid?

Gaz beweegt zich in dezelfde wateren als De vrouw die de honden eten gaf van Kristien Hemmerechts: het zijn portretten van mensen die, zoals in dat liedje over die beren, erbij stonden en ernaar keken. Konden ze echt niet ingrijpen? Vergoelijken ze hun betrokkenheid niet ietsje te veel?

Een verschil is, uiteraard, dat Lanoyes personage een verzinsel is. Dat geeft hem meer vrijheid dan Hemmerechts, die dicht bij de feiten en de psychologie van Michelle Martin moest blijven.

Lanoyes moeder is geen Michelle Martin. Haar verhaal kan niettemin gelezen worden als een waarschuwing: het is tijd om sneller in te grijpen. 'Heb ik hem tegengehouden toen hij opeens van huis wilde, omdat hij "ruimte voor zichzelf nodig had"? Terwijl ik wist dat hij amper middelen van bestaan bezat? Nee. Ik heb gedaan wat elke moeder zou doen.' Hem laten gaan. Maar misschien volstaat dat niet meer, met de ideologieën die de ronde doen, en het gemak waarmee het internet ze verspreidt. In Oostenrijk werd recent een veertienjarige jongen van school gehaald, nadat zijn radicalisering de leerkrachten had gealarmeerd. De omstanders kunnen niet alles afwentelen op fundibaarden en de overheid: een beetje betrokkenheid bij wat er gebeurt om je heen, kan geen kwaad.

Monster

Alle verschillen in acht genomen, maken Gaz en De vrouw die de honden eten gaf dezelfde slinkse kronkel: ze verleiden de lezer met de belofte van een portret van een monster, maar functioneren als spiegels voor de gemiddelde westerling, de middenklasse, met haar neiging om verantwoordelijkheid af te wentelen, zij het naar boven (de overheid) of naar beneden (de moslims, het nieuwe proletariaat). Dat is mijn interpretatie van deze teksten, maar zoals alle goede literatuur opent Gaz meer interpretatiepistes.

Lanoye gaat bewonderenswaardig behoedzaam te werk.Gaz biedt geen stilistisch vuurwerk, want zoals de moeder ergens opmerkt: voordat je het weet 'schiet ze wortel - de platvloerse, gemakzuchtige symboliek'. Het resultaat van deze wandeling over dun ijs is pregnant, toonvast en vaak ontroerend.

Maar ze is ook kort. Zelfs voor een theatermonoloog is de tekst aan de bondige kant. Het einde is abrupt. Van het ene moment op het andere leren we dat de moeder op het punt staat te vertrekken, 'naar een buurland van de streek waar hij gevochten zou hebben'. Ze wil daar op zoek naar de vrouw met wie haar zoon, volgens de geruchten, getrouwd geweest is, mogelijk ook naar haar kleinzoon. Een spokenjacht? Opeens schemert het portret van vader Bontinck door de tekst. Eén bladzijde later is het verhaal uit. Het grondwerk van de tekst is indrukwekkend, maar de apotheose blijft uit.

TOM LANOYE

Gaz. Pleidooi van een gedoemde moeder.

Prometheus, 64 blz., 10 euro.

De auteur: bekroond schrijver van bildungs- romans, familiesaga's, Shakespearebewerkingen, polemieken...

Het boek: een tot novelle verwerkte theater- monoloog, uitgesproken door de moeder van een zelfmoordterrorist.

ONS OORDEEL: pregnant, toonvast en vaak ontroerend.

Mark Cloostermans ■

Verberg tekst

Lanoye schreef dit emotionele en analyserende pleidooi in opdracht van Gone West – Reflections on the Great War. Onderwerp is de eerste gasaanval in de geschiedenis van de mensheid tijdens de Eerste Wereldoorlog. Een alleenstaande moeder herdenkt haar enige zoon, gruweldader, massamoordenaar uit clichématige ideologie, ‘een figurant op zoek naar een hoofdrol’. Een zoon die ieders zoon kan zijn. Zij beschrijft zijn wording tot lastig kind, gewone puber, ‘Samen met het eerste kolken van zijn hormonen. We werden uiteengedreven – ook zoals het hoort. Tegen de natuur is geen kruid gewassen.’ Daarbij houdt ze de maatschappij een spiegel voor: ‘Had mijn zoon zijn daden gepleegd in oorlogstijd, en in het uniform van ons leger? Hij had een monument gekregen.’ Maar ook bevraagt ze zichzelf. Had zij - de moeder - deze zoon kunnen voorkomen? De novelle is ook basis van de voorstelling van Theater Malpertuis, die honderd jaar na de eerste gasaanval (17 april 1915) in première ging. Met verwijzingen naar terreur uit ideologie, en publicaties over occidentalisme, terrorisme, zelfverheerlijking, Bosnië e.a. Verberg tekst