Aardige niemendalletjes en keurig gelegenheidswerk. Veruit de meerderheid van de Nederlandse Boekenweekgeschenken van de laatste decennia moet het stellen met deze brave etiketjes. Dit jaar wou men eieren voor zijn geld en lonkte men, in samenspraak met Boek.be, naar Vlaanderen. Geen wonder dat ze bij Tom Lanoye uitkwamen: als propagandist en uithangbord van de Vlaamse literatuur in Nederland is hij incontournable. Maar lost 'de Lady Gaga van de literatuur' met Heldere hemel de verwachtingen in?

Je moet al van een andere planeet komen om nog niet te weten dat Lanoye Heldere hemel baseerde op waargebeurde feiten. Op 4 juli 1989, in de nadagen van de Koude Oorlog, crashte een onbemand Russisch Mig-vliegtuig uit Polen op een boerderij in het West-Vlaamse Bellegem. Daarbij viel één dode. Lanoye reconstrueert en fictionaliseert in Heldere hemel vier invalshoeken op het drama, dat hij pas aan het einde van het boek laat plaatsvinden in 'Kooigem'.

Eerst bungelen we met de Russische gevechtspiloot Andrej Volkonski aan de parachute boven Polen, waar hij zichzelf al uit de onbestuurbare Mig-23 heeft gekatapulteerd. De vliegenier laat tussen hemel en aarde zijn gedachten dwalen over het verkruimelende glasnost-Rusland onder Michail Gorbatsjov én over zijn leven als "Sovjetheld op retour".

Hoe reageert men op het Belgische NAVO-hoofdkwartier wanneer onverhoeds een Sovjettuig op de radars verschijnt, toevallig op de Amerikaanse Independence Day? De kalmte predikende NAVO-chief of staff Clark Rogers denkt er het zijne van: "Waarom zou de Sovjetunie ons aanvallen met één vliegtuig als ze er tienduizenden hebben klaarstaan?" Maar zijn Supreme Commander John Van Buren - waarmee de rivaliteit tastbaar is - orakelt: "De geschiedenis staat bol van dat soort eenzame wolven, zelfverklaarde martelaars, solitaire kamikazepiloten." Ook hier vlecht Lanoye behendig de menselijke kant in, onder meer door Rogers' verliefdheid op zijn secretaresse. Het vonkt ook op de krantenredactie die het nieuws van het 'spookvliegtuig' moet verslaan tussen de voortvarende jonge hoofdredacteur en zijn ervaren adjunct.

Huwelijksdrama

Het grootste aandeel in de novelle gaat naar de bewoners van de boerderij die door het onheil zal worden getroffen. Daar speelt zich in de uren voor de crash al een perfide huwelijksdrama af, eentje van epische allure, waar Lanoye gretig de tanden in zet. In de fermette van landmeter Walter en copywriter Vera staat plots de bloedmooie, jonge Carla aan de deur, die aan de verbouwereerde Vera bekent dat ze een relatie heeft met Walter. Het vinnige, immer wisselende steekspel tussen Carla en Vera roept reminiscenties op aan de Monster-trilogie, al hebben we het daar met meer panache gelezen. Wanneer de Mig naar beneden duikelt, zal Vera aan de dood ontsnappen omdat ze juist dan naar de bank trekt om haar bezittingen in de kluizen te vrijwaren. Slome zoon Peter, die net op dat moment thuis zijn gitaar komt ophalen, is het slachtoffer. Het lot dobbelt maar wat, lijkt Lanoye te suggereren.

Lanoye maakt in Heldere hemel hinkstapsprongen door tijd en ruimte en trekt nogal wat laatjes open. Een enkele keer raakt de novelle daardoor uit balans: de peripetieën rond maîtresse Carla en de bedrogen Vera krijgen overmatig aandacht. Aan het leesgenoegen doet dat gelukkig weinig af, want het is knap hoe de verhaallijnen uiteindelijk interfereren en samenvloeien. Er is ook veel mededogen met de personages, die op allerlei manieren de greep op hun leven verliezen. Heldere hemel telt slechts 90 pagina's maar bezit de thematische rijkdom van een roman. Al even opvallend is dat Lanoye zijn taaltomeloosheid aan banden heeft gelegd, als toegift allicht aan het massapubliek van 900.000 lezers. Ook zonder trommels en tamboerijnen redt hij zich wonderwel.

In de zomer van 1989 krijgt Vera Van Dyck van haar echtgenoot te horen dat hij al een jaar een buitenechtelijke relatie heeft. Ze laat prompt alle sloten vervangen. Hun fermette in Kooigem bij Kortrijk is zijn 'bakstenen trots' en Vera maakt zich op voor een procedureslag tussen echtscheidingsadvocaten. Er hangt haar echter iets anders boven het hoofd. Er is namelijk nog een ander huwelijk aan het ontbinden: dat tussen de VS en de USSR. Deze 'echtelieden' houden elkaar al decennia in een ijskoude houdgreep. De Amerikanen smachten naar iets wat de sleur van de Koude Oorlog, die 'gestolde hysterie', doorbreekt. De gelegenheid dient zich aan in de vorm van één militair vliegtuig, een Mig, die het IJzeren Gordijn oversteekt en het westelijk luchtruim penetreert. Over doelwit en beweegredenen is niets bekend.

Het eerste hoofdstuk van Heldere hemel zoomt in op de piloot van de Mig en het derde speelt zich af in de situation room van de Shape, het centrale commandocentrum van de militaire troepen van de Navo bij Bergen. De meeste aandacht gaat echter naar Vera. Ook haar luchtruim wordt geschonden: opeens staat Clara voor de deur, het 'jong dink' van haar man. Vera maakt de kapitale fout Clara binnen te laten. De dames nemen elkaar uitgebreid de maat; het machtsevenwicht verschuift voortdurend. Ook al zijn de dialogen soms een beetje té gezwollen, dit steekspel is een plezier om te volgen.

Plezier

Merkwaardig genoeg voegt Lanoye, bijna aan het einde van zijn novelle nog twee personages toe: de hoofdredacteur van een kwaliteitskrant en zijn adjunct. Ook hier sluimert een soort Koude Oorlog: tussen de ervaren journalist met de vastgeroeste denkkaders en de jonge, commercieel ingestelde ceo. Best een interessante zijsprong, maar zou Heldere hemel iets missen als dit hoofdstukje geschrapt werd? Heeft Lanoye niet erg losjes enkele personages rond die historische voetnoot geschikt?

Intussen is de lectuur van Heldere hemel zonder meer een plezier. Lanoye schrijft voor zijn doen heel ingehouden. Daarnaast kan je alleen maar bewondering opbrengen voor de efficiëntie waarmee hij personages creëert: één, twee pagina's en er staat een mens van vlees en bloed voor je. De militairen scheren wel langs het karikaturale, maar die dunne grens tussen geloofwaardigheid en overdrijving is dan ook typisch Lanoye.

En zó los is de structuur van de novelle natuurlijk niet. Lanoye beschrijft verscheidene aspecten van een scharniermoment. Alles wat vastzat, komt in beweging. De Koude Oorlog was dan geen pretje, het was wel een status-quo; Vera's huwelijk was dan wel geen pretje, maar ook sleur heeft zijn voordelen. Er komt echter een einde aan het huwelijk en aan de politieke status-quo. En er waait een nieuwe wind door de media: de commercie neemt alles op de schop.

Was Lanoyes Monstertrilogie het verhaal van 'een uiteenvallende familie in een uiteenvallend land in het hart van Europa', dan kun je Heldere hemel lezen als een proloog bij die trilogie: het moment waarop dat uiteenvallen symbolisch begint.

Het huis waarop de Mig ten slotte neerstort, is een fermette: een bouwsel dat, hoe verbasterd ook, een zekere band heeft met het verleden. De crash snijdt de band door. Vanaf hier: alleen nog maar brokstukken, splinters, versplintering.

Heldere hemel is los uit de pols verteld, maar goed doordacht als steeds.