'Ik noem mezelf een Vlaams auteur. Ik heb zelfs respect voor de roots van de Vlaamse beweging. Maar ik ontzeg Bart De Wever het recht om voor mij de contouren van dat Vlaamse hokje uit te tekenen.' Te midden van Belgische en andere crisissen bundelde vijftiger Tom Lanoye driehonderd pagina's schitterend geschreven ergernis. Schermutseling, een geschrift tegen de almaar wilder om zich heen slaande onredelijkheid. 'In naam van God en zijn tegenpool, de verlichting, schakelt men de kritische zin uit.' Door Filip Rogiers

Schermutseling bundelt grondig herschreven columns uit Humo en ongepubliceerde lezingen. Allemaal kwamen ze tot stand na 9/11. Of het nu gaat over de moord op Theo van Gogh, de "redeloze rancune" van Ayaan Hirsi Ali, het onredelijk gerekte levenslot van de terminale Amerikaanse patiënte Terri Schiavo of over het Antwerpse hoofddoekenverbod: Lanoye schermt met argumenten en kennis tegen alle krachten die de propaganda verkiezen boven het begrip, het obscurantisme boven de echte verlichting.

"We leven in een opgefokt klimaat, waarin iedereen iedereen begint af te dreigen. Mag je er bijvoorbeeld nog aan herinneren dat Van Gogh geen heilige was, dat een goede grap over geitenneukers bedenkelijke propaganda wordt als je ze honderd keer herhaalt? Nee, je moet eerst tien keer zeggen dat hij geen overgesneden keel verdiende, en dat je oprecht hoopt dat Hirsi Ali of Ehsan Jami (Nederlandse PvdA'er die na in elkaar te zijn getimmerd op straat een comité voor ex-moslims oprichtte, fr) gezond mogen blijven, voor je zelfs maar een vraag mag stellen. Bij Paul Marchal en de hysterie rond Marc Dutroux was dat ook zo. Wel, ik knap af op afpersing. Hirsi Ali heeft op sommige punten groot gelijk, maar als ze uit haar nek kletst, zoals over Turkije, moet dat niet worden vergoelijkt of weggewuifd. We zouden toch stoppen met het pamperen van allochtonen? Hirsi Ali en Jami zijn martelaren van een nieuwe politiek correcte kerk, die in haar tempels geen twijfel duldt en al zeker geen grapjes. Zo is de cirkel rond."

'Politieke taal (...) is ontworpen om leugens waarheidsgetrouw te doen klinken en moord respectabel, en om een schijn van duurzaamheid te verlenen aan louter wind', luidt het aan George Orwell ontleende motto van uw boek. Mogen we dat, op de moorden na, ook toepassen op de huidige politieke crisis in eigen land?

"Het Vlaanderendiscours wordt in elk geval steeds benauwender. Overal in Europa zie je dat reductionisme: je bent ofwel dit, ofwel dat, nooit en/en. Bart De Wever cum suis kleuren eerst de Vlaamse groepsidentiteit in, vervolgens moet elke Vlaming daaraan beantwoorden of hij is geen Vlaming meer. Of geen 'goede Vlaming', waarmee ze hetzelfde bedoelen. Het VB is uiteraard nog erger. Je noemt jezelf Vlaming én Belg? Dan ben je collaborateur, allochtoon, onnozelaar of belgicist. Wat voor hen vier keer hetzelfde is."

Het Vlaams-nationalisme was er al toen u debuteerde. Vindt u dat de druk vandaag zoveel kritieker is geworden?

"Als Kim Gevaert haar handtekening zet onder de pro-Belgische actie 'Red de Solidariteit', wordt ze bestookt met haat-mails. Pro België? Dan ben je contra Vlaanderen! Kortsluiting. Iedereen die suggereert dat een identiteit ook iets meervoudigs kan zijn, is verdacht en moet zwijgen. Het gaat opnieuw over de zuiverheid van een identiteit, net als in de jaren dertig. Of sinds 9/11: ben je moslim? Dan ben je al half lid van Al Qaida, punt.

"Ik steun die actie 'Red de Solidariteit', al klinkt ze onbedoeld paternalistisch, ten voordele van 'arm Wallonië', zoals men ook nog te veel over 'arm Afrika' praat. Het behoud van België is niet alleen goed voor de Walen, maar ook voor de Vlamingen. Ik wil Brussel niet kwijt, als stad en als navel van Europa en de NAVO en andere internationale instellingen. Ik hou van een bastaardland met meer dan één taal en meer dan één cultuur. Maar ik kan daar in dit land nooit eens vóór stemmen. Er is, lang voor de verkiezingen, al een onherroepelijke splitsing doorgevoerd. Zo is het gemakkelijk natuurlijk om dan achteraf zoals De Wever te komen zeggen: 'Het gaat niet meer, er zijn duidelijk twee landen in dat ene België!' Dat is een selffulfilling prophecy. Geef Belgen de kans om te stemmen voor Belgen. Dan was Guy Verhofstadt nu premier en hadden we al drie maanden een werkende regering."

Weinig schrijvers of kunstenaars mengen zich in het debat over identiteit. Politici wordt op dat vlak geen strobreed in de weg gelegd.

"Precies, en daarom zou ik ook graag met kunstenaars zoals Alain Platel, Sioen, Arne Sierens, Wim Helsen, Jakke Eelen, Dimitri Verhulst, Saskia De Coster en met iedereen die verder nog artistiek bezig is in dit land, een positief en concreet project willen starten. Waarom zetten we de Vlaamse regering niet onder druk om eindelijk eens een cultureel akkoord met Wallonië te sluiten? Ook dat is participatie, Bert Anciaux! Met China, Zuid-Afrika en Antarctica kan het wel. Ik vind dat we eindelijk maar eens klaar en duidelijk moeten laten horen dat we het beu zijn dat alles wat Vlaams is, wordt gecarjackt door politici die daar hún exclusief handelsmerk van willen maken. 'De taal is gans het volk?' Wel, luister dan naar wie schrijft en speelt en zingt voor dat volk.

"Een van de scharniermomenten in de kunstwereld de afgelopen vijftien jaar vond ik de zeer terechte beslissing van de KVS om de 'V' in haar naam te houden. Ik heb respect voor de roots van de Vlaamse beweging. In oorsprong was dat een sociale, emancipatorische beweging die niet toevallig de steun kreeg van nogal wat kunstenaars. De Wever beroept zich graag op die vroegere kunstenaars, maar als hun erfopvolgers, zoals Tom Barman of Arno Hintjens, zich bemoeien met de politiek, krijgen ze te horen: Shut the fuck up.

"Ik noem mijzelf al jaren een Vlaamse schrijver. Overal waar ik word aangekondigd als Nederlandse auteur, corrigeer ik dat. Ik heb me altijd bewust gesitueerd in de traditie van Vlaamse auteurs als Louis Paul Boon en Gerard Walschap, maar tegelijk ben ik beïnvloed door de belgitude in de ruimste zin van het woord. Van Maurice Maeterlinck tot Jacques Brel, van Magritte tot Amélie Nothomb, en die rare koning Boudewijn en Dutroux en Sandra en Kim en Brussel en de Ardennen uit mijn jeugd. Dat is allemaal mijn materiaal, het DNA van mijn identiteit. Geen tien De Wevers kunnen mij dat ontzeggen."

Ziet u die verscherping van het klimaat in België ook als onderdeel van wat er elders in de wereld gaande is? De rode draad in Schermutseling lijkt mij precies die ergernis over het in verdrukking raken van kennis en nuances. Ook de Amsterdamse burgemeester Job Cohen moest zijn mond houden, de grote bekken hebben het voor het zeggen.

"Ik stoor mij vooral aan de twee maten en gewichten. Als een moslim zegt dat hij zich gekwetst voelt door een cartoon, krijgt hij te horen: 'Je moet niet zo snel gekwetst zijn.' Als de Mia Doornaerts van deze wereld zeggen dat alleen al het zicht van een hoofddoek hen kwetst, moet in Antwerpen het stadhuisreglement veranderen. Het politieke debat verwordt tot hooliganisme: wie roept het luidst? Wie wordt gehoord? En vooral: door wie?

"Op elk mogelijk terrein zie je die verscherping optreden: right or wrong, my country, my party, my people, my pussy. Je komt vandaag bijna altijd, over de hele wereld hoor, terecht in een paradigma dat je dwingt om kamp te kiezen. Vlaming of Belg, moslim of niet-moslim, seculier of gelovig. De moordenaar van Theo van Gogh is in de publieke verbeelding op z'n eentje een filiaal van Al Qaida, dat op zich dan weer zou staan voor 1 miljard moslims. Maar als Hans Van Themsche drie mensen omlegt, mag je niet verwijzen naar het Vlaams Belang. Dat laatste vind ook ik niet zo wijs, maar laat dat dan ook gelden voor de moordenaar van Van Gogh: was dat niet meer een individuele sukkel dan een internationale agent? Ik ben geneigd het eerste te denken, al is ook dat tegenwoordig vloeken in de nieuwe kerk."

U ontleedt in het boek heel nauwkeurig de processen waarbij onredelijkheid altijd weer voortkomt uit op zich vaak nochtans zeer nobele principes. 'Pro Life' leidt in de VS tot allesbehalve een genadige omgang met het leven. Religies stichten in naam van de vrede en de liefde onheil aan, anderen gaan in naam van de vrijheid die religies muilkorven.

"'Sinds 9/11 ligt het woord verlichting op ieders lippen', schreef Bas Heijne onlangs in een recensie van het boek The Threat to Reason van Dan Hind, 'maar het is een verlichting die zich juist tegen een essentiële eigenschap van de verlichting keert, tegen vrijmoedig onderzoek.' Hier in het Westen denken we al heel snel dat als we de godsdienst maar achter ons laten, we vanzelf de rede aan onze kant hebben. Er maakt een soort seculier fundamentalisme opgang waar ik niet mee kan leven, al ben ik dan zelf een ketter zo groot als een kathedraal. Monniken in Myanmar? Dat vinden we prima. Mullahs waar dan ook? Slecht. Martin Luther King en Desmond Tutu? Heel goed. Pieter Daens? Dik in orde. Ik vind dat ik tegelijkertijd ketter moet kunnen zijn en toch moet mogen zeggen dat ook religie iets zinvols en constructiefs kán zijn. En mag ik er als ongelovige op wijzen dat ook wetenschap een religie met uitwassen kan worden? Kunnen we het nazisme zien zonder de perversies van de eugenetica en het sociaal darwinisme, the survival of the fittest, omgezet in beleid? Een ketter is niet per se heiliger dan een non. Het is ongelooflijk ongenuanceerd, kortzichtig en ronduit dom om tegen iedereen te zeggen: 'Het is beter voor u als u niet gelovig bent.'"

Etienne Vermeersch!

"Dat is een groot licht en ik heb veel bewondering voor hem. Maar in het debat over de hoofddoeken kwam hij op mijn vraag of het logisch was dat je aan een stadsloket geen hiv-speldje mag dragen, aanzetten met een verkeerstechnische metafoor. Als er in de Sahara een rood licht staat, moet iedereen stoppen. Het beeld komt trouwens van Louis Tobback. Nou, ik zou in de Sahara een rotonde aanleggen (lacht). En waar was Vermeersch toen die ene vrouw concludeerde dat je in ons stadhuis dan ook geen paaseieren en kerstbomen meer kon dulden? Nonsens natuurlijk, maar het paste wel perfect bij Vermeersch en zijn stoplicht. Daarover gaat het inmiddels: gebreide mutsen, heilige baarden, bandana's en paaseieren! In naam van Immanuel Kant, Voltaire en de Sahara. Nuances worden mij tegenwoordig iets te vaak geslachtofferd, net zo goed op het altaar van de religie als van de rede."

Het is ironisch dat u om te pleiten voor nuance en begrip, zelf moet polemiseren.

"Ja, dat is het tragische op dit moment."

Waarom tragisch?

"Omdat er intussen verdorie doden gevallen zijn. De inzet van elk debat wordt daardoor almaar groter. Ik heb (in twee stukken, getiteld Constantinopel 1202, fr) het huidige tijdsgewricht met de oorlog in Irak vergeleken met de vierde kruisvaart, wat ook een scharniermoment was. Die kruistocht maakte het omgekeerde waar van wat hij zich ten doel had gesteld: het stuiten van de Saracenen. Misschien maken we vandaag iets vergelijkbaars mee en dan is de vraag wie en wat de VS nog allemaal zullen meeslepen in hun val.

"Na de Eerste en de Tweede Wereldoorlog en de Derde, de Koude Oorlog, zitten we vandaag in een Vierde Wereldoorlog, zonder het goed te beseffen. Er wordt vandaag op hoog niveau geopolitiek geschaakt. Daarbij wordt aan weerskanten godsdienst gebruikt als mom of als culminatiepunt om de gemoederen almaar meer op te hitsen.

"De oorlogsretoriek is toch onmiskenbaar? Als er in Afghanistan iemand sterft, gaat het in onze hoofden al per definitie om een Taliban. In Irak zitten inmiddels duizenden westerse huurlingen, afkomstig van, o eufemisme, 'veiligheidsbedrijven'. Handig! Recent werd bekend dat de Nederlandse militairen steun krijgen van de legendarische Gurka's, Nepalezen in Britse dienst. Gurka's tegen boerka's! En dan lees je in NRC: 'Gisteren twintig Taliban uitgeschakeld.' Uitgeschakeld! Waar zijn de gevangenen? Waar zijn de graven? Wie controleert de dogs of war? Ik zou weleens de rapporten willen lezen die daarover binnen twintig jaar verschijnen. Dat is onze nieuwe wereld, steeds rapper onderuitglijdend op een eeuwenoude roetsjbaan van logique de guerre."

Voelt u zich als schrijver vandaag minder vrij dan vroeger?

"Dat nu ook weer niet. Dat is het perfide. (lacht) I'm having the time of my life. Tijdens de Koude Oorlog zat in het verzuilde Vlaanderen alles potdicht. Wat dat betreft, zijn het ongelofelijk interessante tijden. Ik beleef meer dan ooit plezier aan het schrijven. En de actualiteit helpt dan een handje. Op het moment dat Gie Van den Berghe in Knack een hele hetze over zich heen krijgt omdat hij heeft durven te opperen dat Israël de Holocaust al eens misbruikt, mag Philip Dewinter rustig zijn zeg doen in de Israëlische krant Haaretz. Twee maten en gewichten. Een samenloop van omstandigheden die je niet kunt verzinnen. Dat is mijn materiaal als schrijver. Polemieken en essays zijn een soort literaire jazz met de realiteit.

"Ik vind overigens dat ik in dit boek weinig polemiseer. Meer dan een pamflet, is dit boek voor mij een zoektocht naar argumenten en feiten. Ik ben, zo schrijf ik ergens met vette ironie, 'een eenmanselite met een kennismissie'. Zo begon ik mij zoekende en schrijvende steeds meer af te vragen wat wij Vlamingen eigenlijk weten van de Tweede Wereldoorlog? Wat is er nog qua onderzoek gebeurd, na Maurice De Wilde? Lieven Saerens, Vreemdelingen in een wereldstad en Gewillig België, beide van schrikbarend recente datum en lang niet compleet. Wat weten we van de eerste duizend weggevoerden, van wie niemand is teruggekeerd? De betrokkenheid van de Antwerpse politie wordt steeds duidelijker. Maar waar zijn de romans daarover? De feuilletons, de films? Die zijn er niet. Maar we klappen wel in de handjes voor de Zuid-Afrikanen en hun waarheids- en verzoeningscommissie, we geven 'die negers' schouderklopjes omdat ze géén revanchistische burgeroorlog zijn begonnen. Zulke complimenten zijn eigenlijk neerbuigend. Wij zouden nooit vergeven, die domme slappelingen wel."

U klaagt over een teveel aan scheldpartijen en te weinig debat. Duidt u dat vooral links ten kwade, zoals Joost Zwagerman?

"Ik vind dat Zwagerman overdrijft in zijn nieuwe politieke correctheid, maar op dat punt heeft hij wel gelijk: links durft niet meer te discussiëren. Ik vind Patrick Janssens een groot politicus, maar hij heeft ook grote fouten gemaakt. En links bleef daar zeer stil over. Waarom? Vaardig in je kot desnoods een verbod op hoofddoeken uit, maar maak het tot een onderdeel van een Sociale Werf van de Eeuw. Durf uit te pakken met een samenlevingspact voor meer diversiteit op alle vlakken. Durf het te verkopen in de media. En vooral, ga vooraf eens praten met de vrouwen die aan je loketten werken. Organiseer een congres over je diversiteitsbeleid, nodig Zwagerman en Paul Scheffer uit, maar praat erover. Durf weer te debatteren!

"Toch vind ik niet dat links helemaal door het stof moet kruipen. Als ik rechts in iets bewonder, is het wel in de gave van het spinnen. De Bolkesteins en de Eppinks zijn erin geslaagd om alle problemen van de multiculturele samenleving op het conto van links te schrijven. Maar wie heeft de gastarbeiders hier binnengehaald, zonder enig sociaal plan of culturele begeleiding? Wie heeft de grenzen opengesteld voor de liberale markt en voor alle kwalijke neveneffecten die links dan in de schoenen geschoven krijgt? Waar is de aansprakelijkheid van rechts in het multiculturele drama? Ze is me dunkt niet klein. Om maar te zwijgen van haar nefaste rol in het groeiende monoculturele drama."

In het hoofdstuk 'Het theater van de wreedheid' komt u tot de conclusie dat leeftijd helpt tegen de waan van het grote gelijk. 'Daar dient een lang leven voor. Om beter te weten als je oog in oog staat met de ideoloog.' Sluit de volwassen Tom Lanoye meer compromissen met zichzelf dan vroeger?

"(denkt na) Over August Borms heb ik ooit eens geschreven dat ze zijn lijk moesten opgraven en een tweede keer fusilleren, om zeker te zijn. Dat zou ik nu niet meer uit mijn pen krijgen. Ik vind vandaag dat Willem Elsschot gelijk had: zo iemand schiet je niet neer. Borms moest worden vastgebonden aan de executiepaal omdat hij anders omverviel van ziekte en ellende. Dat is geen rechtvaardigheid, dat is wraak. Ziekelijk.

"Ik vind dat inzake collaboratie de onderste steen moet worden bovengehaald, maar tegelijk vind ik dat er behalve een waarheids- eindelijk ook een verzoeningscommissie moet komen in dit land. Sommige excuses voor de collaboratie zijn weerzinwekkend, maar er zijn ook begrijpelijke verzachtende omstandigheden. Er is zelfs schuldeloosheid. Ik erger mij rot aan mensen die maar blijven verwijzen naar het naziverleden van Benedictus XVI. De Hitlerjugend! Die man was een kind, zeg. Er zijn voldoende andere redenen om deze paus aan te vallen.

"Maar je hebt gelijk. Dit is een andere wereld dan toen ik debuteerde, en mijn kader is ook verruimd. Dat heeft behalve met reizen, naar Zuid-Afrika, Duitsland, ook met mijn leeftijd te maken. God zij dank zijn er niet alleen kilo's bijgekomen (lacht)."

Een opmerkelijke bekentenis in uw boek is: 'Mijn beeld van het schrijven. Het ligt geheel aan diggelen.' Een krijgsgevangene in Guantánamo kan maar beter hopen dat een foto zijn weg naar de wereld vindt dan een stevig geschreven rapport.

"Dat is zo, maar ik bedank ook voor het overdreven relativisme. 'Ach, woorden zijn maar woorden! Die kwetsen nooit!' De eerste de beste 'kutmarokkaan' van vijftien wordt om de oren geslagen met rechten en plichten, maar wij, schrijvers, cabaretiers, toneelmakers en ook politici, zouden altijd moeten mogen kunnen zeggen wat we willen zonder ons over mogelijke gevolgen te bekreunen? Dat is blinde overmoed. Ik ben blij dat in België het recht van antwoord bestaat voor al die mensen die minder mondig zijn dan u of ik en die niet zo makkelijk toegang hebben tot de media.

"Woorden halen wel degelijk iets uit. 'De taal dicht en denkt voor ons', heet het in Mefisto forever. Cabaretier Hans Teeuwen zei dat de Joden het toch geweldig hadden gevonden indien ze enkel waren uitgescholden, en niet gedeporteerd? Wat bedoelt hij daar eigenlijk mee? Dat er geen verband is tussen woorden en daden? Dat is dan meer dan één brug te ver. Als het over radicale imams gaat, beseft blijkbaar iedereen vanzelf dat er wel degelijk grenzen aan de vrije meningsuiting zijn. Maar gaan we de dj's van Radio Mille Collines in Rwanda wel vrijpleiten omdat ze 'maar' woorden gebruikten? De rasta's van Kingston, omdat ze enkel zingen over het doden van janetten? Ook voor kunst en cultuur geldt wat ik eerder al zei over wetenschap: ze kunnen net zulke grote hoeren zijn als religie en dus ook tot misbruiken leiden.

"Ook ik was vroeger verslaafd aan de dadendrang van het woord. Ik zocht dat zelfs op. Nu heb ik toch eerder een lekker gevoel voor blues ontwikkeld, waarbij ik niet stop met zoeken en schrijven, proberen zo pakkend mogelijk te formuleren, maar ik heb veel minder dan vroeger de illusie dat het iets zal uithalen. Als het toch iemand doet nadenken, hou ik het niet tegen. Maar het gaat veel meer dan vroeger over de bevrediging van mijn eigen nieuwsgierigheid. In die zin ben en blijf ik jong en hyperkinetisch, een ADHD'er van vijftig. Wacht maar, als ik later groot ben! (lacht)"

Mag je er nog aan herinneren dat Van Gogh geen heilige was, dat een goede grap over geitenneukers bedenkelijke propaganda wordt als je ze honderd keer herhaalt?

Verberg tekst

Op de Dag van de Polemiek die De Standaard op de Boekenbeurs organiseert, treedt Tom Naegels in debat met Tom Lanoye over diens jongste essaybundel Schermutseling . Daarin reist Lanoye al schrijvend de wereld rond, van Nederland via Zuid-Afrika, het Vaticaan, Amerika, Turkije en Afghanistan terug naar Antwerpen, om de nieuwe redelijkheid van rechts aan zijn kritische rede te toetsen. Dat doet hij met al zijn retorische kracht, polemiserend, provocerend, vaak lachend, soms virtuoos scheldend en spottend, maar altijd met kennis van feiten en gesteund op een stevig beargumenteerde logica. En met de vraag om repliek. Veel meer repliek en debat dan naar zijn smaak nu het geval is in de Vlaamse letteren. 

'Essayistiek is een wat on-Vlaams genre. Veel Nederlandse auteurs publiceren naast hun regulier werk essays. In Vlaanderen gebeurt dat veel te weinig, en dat is jammer. Laat me dus maar meteen mijn opponent op de dag van de polemiek, Tom Naegels, oproepen om zijn columns te bundelen. Naegels is een van de beste jongere columnisten, maar hij weigert hardnekkig zijn stukken te bewerken tot een essaybundel. Terwijl een auteur dat bijna zou moeten.'

Moet de Vlaamse auteur meer zijn stem laten horen in het maatschappelijk debat?

'Een schrijver moet niets, behalve goed schrijven volgens zijn eigen temperament. Het ligt nu eenmaal in mijn temperament dat ik het niet kan laten om me te moeien met maatschappelijke discussies. Dit is trouwens voor een schrijver als ik een heerlijke tijd. We worden met zoveel brandende vragen geconfronteerd dat ik niet om onderwerpen verlegen zit.'

'De rode draad in Schermutseling is de identiteitsvraag, waar door de globalisering de hele wereld mee kampt. Vijftien jaar geleden was identiteit een puur individualistisch probleem. Kan ik als homo voldoende mijn rechten laten gelden? Romans en toneel handelden over echtelijke conflicten, over dood, incest, kortom, over de oorlog binnen het kerngezin. Vandaag is er in het Midden-Oosten een echte koloniale oorlog bezig, waar we zelfs troepen voor leveren, mondiaal is er een nieuw soort internationale guerrilla, en lijkt de identiteitsvraag al dan niet terecht te gaan om conflicten tussen beschavingen. De tijdgeest dicteert dus bijna dat schrijvers zich meer gaan bezighouden met die grotere realiteit. Ik zie met plezier jongere honden, zoals Jan Goossens, David Van Reybrouck, Geert Buelens, Tom Naegels, Erwin Mortier, Christophe Vekeman en anderen zonder gêne politieke standpunten innemen in het publieke debat. Ook de oudere generatie, met Geert Van Istendael en Benno Barnard, laat zich niet onbetuigd in de discussie over de belgitude en de Vlaamse identiteit.' 

Maar het zouden er meer mogen zijn?

'Er zouden er nog hun stem mogen laten horen, die dat kunnen. De toon zou best polemischer mogen zijn, bloemrijker ook, zwelgend in taal, met humor, en niet alleen droog academisch. Retoriek is de sleutel tot mijn werk, waarbij gesproken en geschreven taal in elkaar overlopen. Zoals in de politiek.'

Had u het gevoel dat u eens op een rij moest zetten waar u zelf voor stond, maatschappelijk en ideologisch?

'Schermutseling rondt inderdaad een periode af. Tegelijk kwam De Monstertrilogie in één band uit. Beide horen voor mij samen. Misschien heeft het er ook mee te maken dat ik komende zomer vijftig word. Ik kom binnenkort met een ander soort columns, geen beschouwende stukken maar verhalende anekdotes of herinneringen aan personen, columns die een groter geheel suggereren in plaats van het te benoemen.'

Wat benoemde u in 'Schermutseling' dan wél?

'Merkwaardig veel stukken gaan over Nederland. Ook voor mij was Nederland het gidsland, het land van de nuchterheid. Die nuchterheid is momenteel compleet zoek en dat was schrikken. Het fenomeen Fortuyn, de quasi heiligverklaring van Theo Van Gogh, het gemak waarmee iemand als Hirsi Ali verkondigt dat een moslim geen democraat kan zijn, ik kon dat niet louter relativeren. Ik wil kritisch blijven. Ik wilde terugredeneren, tegen iedereen. Het is vandaag prettig politiek incorrect om kanttekeningen te plaatsen bij de dogma's van nieuw rechts.'

'Het probleem vandaag is dat er zelden geredeneerd of gedebatteerd wordt. Er wordt alleen nog gescholden. Op zich is er niets mis met een stevige scheldpartij, maar er moeten wel argumenten bij te pas komen. Die vind ik bij Paul Scheffer, hoewel ik ook grote meningsverschillen met hem heb, zeker als hij het over België en Antwerpen heeft. Maar bij zoveel andere Nederlandse opiniemakers mis ik de argumenten. Ze aanroepen wel de verlichting, maar ik zou ze graag wat meer de verlichting zien bedrijven. Redeneren, argumenteren, weerspreken.'

'Ik heb Theo Van Gogh een tiental keer ontmoet. De eerste keer dat hij in een discussie "geitenneuker" zei, lag ik onder tafel van het lachen. Maar wanneer je honderd keer "geitenneuker" herhaalt, bedrijf je én slechte humor én platte propaganda, die het debat juist doden. Daar heb ik, als iemand die voor honderd procent gelooft in de vrije mening, problemen mee. Want onder het mom van vrijheid ontstaat snel ongelijkheid: niet iedereen kan zich in dezelfde media, met dezelfde verbaliteit en dezelfde platheid verdedigen tegen wat je maatschappelijk pesten kan noemen. Op de werkvloer is dat, bij herhaling, strafbaar. Waarom niet in de publieke ruimte? Dat was juist de essentie van het arrest tegen het Vlaams Belang. Onder de noemer van rationaliteit worden op een irrationele manier te veel principes en vrijheden op de tocht gezet. Hirsi Ali voert, wat zij heeft genoemd, 'een liberale jihad'. Waarom een jihad? Schieten de gewone liberale principes tekort, misschien? Zijn ze nog wel liberaal, als je er een heilige oorlog van maakt?'

U kunt Van Gogh en Hirsi Ali toch niet kwalijk nemen dat ze de islam bekritiseren?

'De kritiek is al lang doorgeschoten naar blinde, redeloze fobie. Ik ben zelf een ketter. Ik zal nooit op een confessionele partij stemmen. Maar ik vind wel dat West-Europa het gewoon heel moeilijk heeft met religie. Toevallig zijn de meeste migranten niet alleen arm, maar ook heel religieus.'

'Wat me stoort in veel islamkritiek, zijn de twee maten en twee gewichten. Rita Verdonck krijgt geen hand van een imam? Groot schandaal! Een Turkse generaal weigert de hand van de vrouw van een democratisch verkozen president, omdat het mens een hoofddoek draagt? Groot begrip! Gek hoor. De islamreeks van Jan Leyers is schitterend, maar in een interview zegt Leyers dat een moslimpartij nooit moderniserend kan zijn. Wil dat dan zeggen dat priester Daens, op een moment dat de katholieke kerk de samenleving in haar greep had, niet bevrijdend kon zijn voor de arbeiders, én voor Vlamingen? Dat mensen als Martin Luther King, Desmond Tutu of Gandhi geen bevrijdingsbeweging konden starten vanuit de godsdienst?'

'Waarom zou de AKP in Turkije geen vorm van moderniteit kunnen nastreven, gezien het aderverkalkte generaalsregime in Ankara? Ieder redelijk mens ziet toch het verschil tussen de AKP en de Taliban? Diezelfde redelijke mensen pleiten er toch voor dat het leger zou optreden tegen een democratisch verkozen regering omdat het seculiere karakter van de staat in gevaar zou zijn. Moet het Belgische leger dan ook in staat van paraatheid gebracht worden omdat een christen-democraat premier dreigt te worden? Islamkritiek mag, moet zelfs. Maar vandaag wordt elke Vlaamse moslim aangesproken op genitale verminking in Sudan, op de terechtstelling van homo's in Iran of op de moord door een gestoorde fanaticus op Theo Van Gogh. Alsof elke christen zich keer op keer zou moeten verantwoorden voor de Ku-Klux-Klan of religieuze gaybashing in de VS. Dat is geen kritiek meer. Dat is fobie.'

Hanteert u niet zelf twee maten en twee gewichten? U haalt stevig uit naar de katholieke leer, maar tegelijk verdedigt u het recht van moslimmeisjes om een hoofddoek te dragen?

'Ik trek even hard van leer tegen de boerka, de Taliban, moslimfascisten.'

Maar waarom die hoofdstukken over de katholieke obsessie voor het lijden?

'Omdat op het moment dat mijn moeder stervende is en haar katholieke dokter ermee instemt haar vredig te laten inslapen, er in Amerika katholieke fundamentalisten met de steun van Bush alles willen doen om de breindode Terri Schiavo in leven te houden. Ondertussen voeren de kardinalen in het Vaticaan een wansmakelijk spektakel op met de stervende paus. Ik ben katholiek opgevoed. Het lijkt me normaal dat ik het meest van leer trek tegen wat ik het beste ken.'

'Het verschil met de islamofoben is dat ik vanuit mijn kritiek op het Vaticaan niet zal besluiten dat er geen democratische christenen zijn. Of dat een christen nooit kan functioneren binnen de democratie.'

De Nederlandse essayist Bas Heijne pleit in zijn boek 'Onredelijkheid' voor meer begrip voor de irrationele, maar volgens hem legitieme behoefte aan identiteit. Een religieuze en een nationalistische identiteit.

'Totdat iemand het als onderdeel van zijn identiteit beschouwt om mensen met een andere identiteit te willen uitwissen. Wat doe je dan? Er is geen enkele ideologie of religie die niet zegt dat wie niet met ons is, tegen ons is. Vandaar mijn geloof in de democratie die via parlement en rechtbanken het evenwicht weet te bewaren tussen de rechten van individuen en groepen.'

'Begrijp me niet verkeerd. Onredelijkheid is een sleutelboekje voor onze tijd. De identiteitsvraag ís belangrijk en onontkoombaar, maar veel complexer dan wat nationalisten en extreemreligieuzen ervan maken. Ik noem mij al jaren tegelijk een Vlaams auteur, een Belg, een Nederlandstalige kunstenaar, een Europeaan, een homo, enzovoort. Urbi et orbi , stad én wereld.'

'Niet toevallig eindigt Schermutseling in Antwerpen, nadat ik al schrijvend de hele wereld ben rondgereisd. Think global, act local . Maar mijn besef van verankering sluit niet uit dat ik besef dat identiteiten veranderen. Door het verloop van de tijd, maar ook door de komst van andere mensen. Ik heb begrip voor mensen die vinden dat hun wereld te snel verandert. Maar veranderingen willen tegenhouden, is gevaarlijk en bij voorbaat hopeloos.'

Hoe gaat het eigenlijk met uw stad?

'Ik ben gematigd positief. Patrick Janssens heeft de verkiezingen gewonnen door van zichzelf een figuur te maken via wie heel veel Antwerpenaren duidelijk konden zeggen: wij willen het Vlaams Belang niet. De uitslag heeft rust gebracht. De stad wordt beter geleid. Maar ik vind het beleid nog te zeer gericht op de werf van de eeuw, die alleen uit stenen, wegen en gebouwen bestaat. Wat ik mis, is een sociale werf van de eeuw - een term van Tom Naegels. Een groots plan om de ongelijkheid weg te werken en alle mensen ongeacht hun herkomst toegang te geven tot werk. Om van Antwerpen echt een stad van de toekomst en van iedereen te maken.'

'Ik weet wel dat het stadsbestuur aan meer diversiteit werkt, maar het communiceert daar niet over. Dat is de schaamte van links, zoals Joost Zwagerman terecht analyseert. Links weet dat het grote publiek niet warmloopt voor een echt diversiteitsbeleid, dus zwijgt men erover. Links is minstens verbaal gecapituleerd voor rechts.'

Is links in crisis? Zo ja, welke tips hebt u voor Caroline Gennez?

'Opnieuw communiceren over een groot, links project. Niet langer toegeven aan die schaamte en angst jegens rechts. Trouwens, ik ben het maar deels met Zwagerman eens. Ik vind bijvoorbeeld niet dat links zo verantwoordelijk is voor het multiculturele drama. Dat is de omgekeerde wereld, het is rechts dat de gastarbeiders naar hier heeft gehaald, omdat het goed was voor de economie, zonder ook maar de minste aandacht te hebben voor hun inburgering. Links heeft op zijn minst geprobeerd met allerlei sociale maatregelen aan integratie te werken. Wie was jarenlang tegen het aanbieden van gratis taalcursussen? Wie gooit steeds meer grenzen open voor producten, diensten en kapitalen, en waarschuwt tegelijk dat "open grenzen" onhaalbaar zijn, zodra arme mensen in het vizier komen? Welk systeem verwekt die mensenstromen? Je hoeft geen communist te zijn om ook de contradicties en de leugens van het kapitalisme in te zien.'

Bespeur ik in 'Schermutseling' een zweem van pessimisme?

'Je drukt het nog heel voorzichtig uit. De maatschappelijke ommezwaai naar het monoculturele drama is ingezet. Achter de eis om neutraliteit zie ik steeds meer een dwang tot zuiverheid. Europa moet zich eens afvragen of er, ondanks al onze verworvenheden op het vlak van kunst, filosofie en nog zoveel andere zaken, geen genocidale onderstroom bestaat in onze geschiedenis. En of de Holocaust een complete uitzondering is, dan wel een triest en uniek hoogtepunt van wat altijd bestaan heeft. Zie het gemak waarmee Srebrenica is gebeurd, als antwoord op de eeuwenoude vermenging van culturen in de Balkan. Maar zie ook de snelheid waarmee we Srebrenica alweer vergeten zijn. Ook dat is Europa. Dan hoor ik Wilders in het parlement verkondigen dat Nederland gede-islamiseerd moet worden. Laatst pleitte hij voor een gevangenis naar Guantánamo-model op Nederlandse bodem, waar mensen die nog maar verdacht worden van moslimterrorisme of van sympathie ervoor, kunnen worden opgesloten.'

'Er woeden momenteel minstens vier grote conflicten door elkaar; Israël-Palestina, de koloniale oorlogen in Irak en Afghanistan, de oorlog tegen het terrorisme en verschillende bloedige, interne ontvoogdingsstrijden in Pakistan, Saudi-Arabië en Koerdistan, en dan vergeet ik Tsjetsjenië nog. Extremisten en opportunisten aan beide kanten proberen de geopolitieke lijnen te hertekenen voor de komende eeuw. De fall-out is voelbaar tot in onze steden. Hoeveel heb je nodig om niet beschaafd pessimistisch te zijn?'

Verberg tekst

De essays zijn niet alleen geestig, ze zijn ook darn good beargumenteerd

Linkse opiniemakers, zo willen het hun rechtse collega's, lijden aan een Pavlov-reflex. Horen, lezen of zien ze iets dat zou kunnen lijken op, pakweg, nationale trots, steun aan de VS of begrip voor een christenmens, dan laten ze vallen wat ze in de handen hadden en, gedreven door een niet te temperen dwang, hollen ze naar hun laptops, naast elkaar opgesteld in de grote tempel van de Linkse Kerk. Dan hoor je van heinde en verre de krakende inslagen van hun banbliksems, enkel afgewisseld door het klinken van glazen demi-demi, want die tempel staat ergens op het Antwerpse Zuid. Met een overtuiging, laat staan principes of een visie heeft dat weinig te maken: deze intellectuelen, als we ze zo mogen noemen, reageren impulsmatig. Zelfs 'links' of 'progressief' is een slechte benaming: veel van hun opinies zijn reactionairder dan die van de huidige én de vorige paus tezamen.
Ziehier de karikatuur van een generatie opiniemakers die, in de eeuwigheid sinds 9/11, 'politiek correct' is gaan heten. De term is muilkorvend bedoeld.
Tom Lanoye is er de man niet naar om zich veel aan die karikatuur gelegen te laten. Natuurlijk niet, zal u zeggen: hij is een van de aartsbisschoppen, om bij de kerk-metafoor te blijven. In Tekst en uitleg (2001) schreef hij een vermakelijk weerwoord tegen de politiek incorrecte hipheid en haar intellectuele leegte, toen nog vertegenwoordigd door, ocharme, Pol van den Driessche. Die bundel verscheen in het jaar waarin één monsteraanslag een einde maakte aan het morele overwicht van de progressieve, multiculturele, libertaire elite en de weg vrijmaakte voor het huidige chaotische debat. Nu lijkt Van den Driessche een onnozel keffertje, dat wel de trillingen voelde van de nakende aardverschuiving, maar het talent miste om haar seismograaf te zijn.
Zoals ik zei: Lanoye is er de man niet naar om zich daaraan iets gelegen te laten. Nieuw tijdsgewricht, hetzelfde slagveld. In zijn nieuwe bundel kritieken, Schermutseling , keert hij zich als vanouds tegen de 'nieuwe politieke correctheid, met als voornaamste oogmerk het bestrijden van de politieke correctheid', die wordt uitgedragen door de 'rechtse politici en publicisten, gesteund door "Weg met ons!" progressieven die hun steeds gretiger naar de mond kwekken.' Dat dat laatste over mij gaat, zegt allereerst iets over mijn narcisme (zevenendertig kritieken in dat boek, en wélke citeert hij?), en helpt me, in tweede instantie, om het te hebben over de positie van Lanoye in het huidige debat. En, voor wat het waard is, over ons meningsverschil.
Want u kent mij. Als ik ze al niet naar de mond kwek, dan probeer ik mijn rechtse collega's in ieder geval vaak te begrijpen. Al was het maar om hun aandacht te houden, en niet, nog voor ik mijn zeg gedaan heb, afgeserveerd te worden met een geeuw en een schouderklop: 'We hebben niet echt geluisterd, we wisten toch al wat je ging zeggen, onze reactie staat al sinds gisteren op het forum van Knack , De Standaard en Radio 1 . Super, die forums, eindelijk échte vrije meningsuiting.'
Zodoende: er valt wel iets te zeggen voor de karikatuur. Iets, niet veel. Wat ervoor te zeggen valt, gaat net zo goed op voor wie haar verspreidt. Qua Pavlov-reflex hebben de rechtse opiniemakers hun tegenstanders verbazend snel gekopieerd. Niettemin klopt het dat er in de jaren zeventig, tachtig en negentig een cluster van thema's ontstaan is waarover progressieve opiniemakers zich graag en veel uitspraken, terwijl ze over andere, soms belangrijkere zaken zelden boos werden. Extreemrechts, islamofobie, Israël en Amerika, een relletje in letterenland... waren altijd goed voor een reeks virulente schotschriften. Het onbehagen van blanke Vlamingen in de volkswijken, de opkomst van het islamitische fascisme, de negatieve effecten van aanhoudende huwelijksmigratie... waren dat veel minder. Dat zijn nu rechtse thema's, en ze worden als dusdanig bestreden, maar alleen omdat links ze heeft laten liggen. Wat dat betreft, volg ik Joost Zwagerman, ook zo'n 'Weg met ons!'-progressief, in zijn analyse dat dat een blinde vlek is die nog steeds niet verdwenen is, en waarvoor links vandaag de prijs betaalt, zowel electoraal als in het verlies van moreel gezag.
Terug naar Lanoye. Beweren dat hij gevangen zit in de dat-mag-je-niet-zeggen-cultuur, zou van kwade wil getuigen. Lees Schermutseling en u zult ze vinden: duidelijke, niet mis te verstane veroordelingen van de moord op Theo Van Gogh, van religieus fascisme, van vrouwenonderdrukking, ja zelfs van de hoofddoek als symbool van het oprukkende fundamentalisme. Wie zegt dat Lanoye die zaken goedpraat, of stilzwijgend goedkeurt, of zelfs maar relativeert, die liegt. Alleen: ze zijn nooit de prioriteit. Ze komen in enkele zinnen aan bod, en dan gaat het essay verder over het échte onderwerp: hoe ze door rechts gebruikt worden om een oorlogssfeer te creëren.
Ik vind dat jammer, omdat het hoe dan ook lijkt op een blinde vlek, zij het dan een die je zelf erkent. In de stukken over Ayaan Hirsi Ali, bijvoorbeeld, heeft Lanoye weinig oog voor het belang dat zij heeft gehad. Zeker, ze heeft een griezelig monolitische kijk op de islam, en met haar confronterende aanpak jaagt ze veel vrouwen tegen zich in het harnas. Maar haar komt ook de enorme verdienste toe dat ze huiselijk geweld en seksuele ontplooiing binnen de allochtone gemeenschappen op de agenda heeft gezet. Ze heeft dat gedaan met een - toegegeven: erg streng - emancipatorisch discours. Dat wil zeggen: dankzij Hirsi Ali en haar medestanders is extreemrechts niet meer aan zet in het multiculturele debat. We praten niet meer over het terugsturen van 'de overgrote meerderheid der niet-Europese vreemdelingen', we praten over feminisme, homo's, vrijheid van meningsuiting - en dan de echte, niet de karikatuur die het Vlaams Belang ervan maakt. Dat vind ik niet min. Uit Hans Wansinks boek De orkaan Ayaan blijkt trouwens dat haar provocaties wél vruchten afwerpen, zij het op langere termijn, zoals dat gaat bij provocaties.
Anderzijds. Kun je een schrijver verwijten dat hij niet schrijft over die zaken waarover je graag zou hebben dat hij schrijft? Of beoordeel je een essayist op de manier waarop hij de strijd voert die hij zelf wenst te strijden?
Als dat het criterium is, en dat is het uiteraard, dan wijst Lanoye zijn critici de deur. De essays in Schermutseling zijn niet alleen geestig, ze zijn vooral darn good beargumenteerd. Daarbij is Lanoye op zijn best als hij de actualiteit verlaat en, zoals in de interludia, voor het echte weidse overzicht kiest. Net als Geert Mak en Bas Heijne schrijft Lanoye steeds minder als straatvechter, en meer als een staatsman van de letteren, die weliswaar met vuur (en hier en daar een gemene tackle) zijn overtuiging verdedigt, maar dat doet met de geschiedenis, de internationale context en het algemeen belang in het achterhoofd. Een schrijver ook met een oprechte bekommernis voor waar de sfeer van de laatste jaren toe kan leiden. Opvallend vaak lees je vertwijfelde verzuchtingen van het type: 'Staan we voor een replay van de Koude Oorlog, toen het ideologische debat ook werd vergiftigd door hysterie en scheldpartijen?' 'Zoeken we bondgenoten of maken we vijanden?' Wordt dit 'andermaal een oorlog waarbij iedereen verliest. Behalve de fanatici aan beide kanten'?
In die zin is Schermutseling zelfs een uitgestoken hand naar de rechterzijde. Een uitnodiging om de redelijkheid terug te vinden. En om, na enkele jaren van gulzige triomf, oog te krijgen voor de eigen reflexen en de eigen blinde vlekken.

Verberg tekst

Dichter, toneelschrijver, romancier, columnist Tom Lanoye schrijft scherp en veel. Hij staat midden in het leven en geeft zich daar onophoudelijk rekenschap van. Schrijven lijkt ook een vorm van politiek bedrijven, de mensen een geweten schoppen. Lanoye neemt geen blad voor de mond en stort zich op de thema's waar het voor hem om draait: de multiculturele samenleving, oorlog en vrede, de rol van het theater en de literatuur. Hij is een prachtig formulerende auteur wiens stijl op het niveau van Reve en Kellendonk verkeert, hij is een heldere denker en een bevlogen mens. Lanoye is filosoof én satiricus, humorist én aanklager. In deze bundel staat een ruime hoeveelheid gedenkwaardige stukken die de lezer niet onberoerd kunnen laten, briljant geschreven door een groot en belangwekkend auteur.